Kalkoen Behatokia

31 eskutik

UPV/EHUko Euskara Institutuaren webgunean jarria dago, azaroaren 20az geroztik, Kalkoen Behatokia izeneko baliabide berri bat. Baliabide praktikoa eta didaktikoa, dudarik gabe.

Hitzaurreak dioenez, «Ikerketa-proiektu baten emaitza da Kalkoen Behatokia. Hain zuzen ere, Universidad del País Vasco/Euskal Herriko Unibertsitateak (UPV/EHUk) eta Euskal Irrati Telebistak (EITBk) finantzatutako ikerketa-proiektu honen emaitza: “UE08/05, Inguruko erdaren interferentzia eta kalkoak hedabideetako hizkeran (Interferencias y calcos de las lenguas vecinas en el euskera de los medios de comunicación)”».

Hauek dira lanaren egileak: Xabier Alberdi —koordinatzailea—, Xabier Altzibar eta Julio Garcia irakasleak, EHUko Euskal Hizkuntza eta Komunikazioa sailekoak; Asier Larrinaga, EITBko Euskara Zerbitzukoa; eta Josu Landa, Ametzagaiñakoa.

Materiala fitxaka antolaturik dago, eta modu bat baino gehiago eskaintzen du informazioa bilatzeko, erraz. Hona hemen edukien gain-gaineko sailkapena, zenbait adibiderekin:

1. KALKO SEMANTIKOA	kolpatu (“zauritu”):  atea kolpatu / atea jo
2. HITZEN JOSKERA: KALKO LEXIKO-SINTAKTIKOAK	Agurtzen naiz lagunengandik (gazt. despedirse (de)) / lagunak agurtu, lagunei agur esan…
3. HITZEN MORFOLOGIA: KALKO LEXIKOAK	Emendakin (gazt. “enmienda”) / zuzenketa
4. KALKO MORFOSINTAKTIKOAK	Eduki desberdinak landuko ditugu. / Askotariko edukiak landuko ditugu
5. KALKO DISKURTSIBOAK	Hobe esan / Hobeto esan
6. HITZ MULTZO EGINAK EDO FINKATUAK: KALKO FRASEOLOGIKOAK	Guardia ez jaitsi / erne egon; Arreta deitu / atentzioa eman…
7. BESTELAKOAK	(…)

Hona, adibide gisa, fitxa baten edukia:

KODEA	1098
KALKOA	X (galdegaia) da + erlatiboa (mintzagaia) [gazt.: es X el que / el que… es X  (fokua adierazteko)].
HOBETZEKOA	• Hasi baino ez da egin sagardotegi denboraldia, eta dagoeneko pertsona asko dira Astigarraga aldera jo dutenak.
HOBETUA	• Hasi baino ez da egin sagardotegi denboraldia, eta dagoeneko jende askok jo du Astigarraga aldera.
KALKO MOTA	4.4. KALKO MORFOSINTAKTIKOAK – Perpausaren mailatik gorakoak
AZALPENA	• Ikus EiTB: Euskarazko albistegietarako esku-liburua (II) (Hikea): 2.3.5  AHOLKUA: Informazio berria galdegaiaren lekuan jartzen da

Zerrenda moduan ere ikus ditzakegu fitxak, eta han bilatu informazioa:

Zerrenda

—438 fitxa—

aditzaren aspektua: -t(z)en / -ko

aditzaren aspektua: -t(z)en, agintera / geroa

aditzaren aspektua: agintera / -ko

aditzaren aspektua: ahalera / geroa (-ko)

agurra jaso X-ren aldetik

agurtu da (gazt. despedirse)

agurtzen naiz / agurtzen zaitut, agur esan

agurtzen naiz lagunengandik (gazt. despedirse (de)) / lagunak agurtu, lagunei agur esan…

Ahalera gaztelaniazko subjuntibozko perpaus erlatiboen ordain: *gerta litezkeen kalteak.

Ahaleraren erabilera okerra (ahal izan da): Azkenean sartu ahal izan da/zen.

Ahaleraren erabilera okerra: … ahal bazenit…? / …egingo didazu…?

Ahaleraren erabilera okerra: ahal izan

(…)

Material guztia, bere hitzaurre, bibliografia, iradokizun, erabilera-ohar eta gainerakoekin, orri honetan dago. Aurrera begirako asmoez, hauxe dioskute hitzaurrean:

‘Behatokia’ izena du datutegiak. Eta, hain zuzen ere, asmo horrekin sortu dugu datu-basea: alegia, datutegia elikatzen segitzea da gure asmoa. Alde batetik, datutegia fitxa berriekin osatu nahi genuke. Beste aldetik, irrikitan gaude datutegiaren erabiltzaileen iritzi, ohar eta ekarpenak (kalko berrien adibideak, esaterako) jasotzeko, ondo asko baitakigu zer orraztu ugari dagoela fitxetan. Hain zuzen ere, horretarako jarri dugu ‘Iradokizunak’ izeneko esteka, irakurleekiko harremana bideratzeko.

Gora jaitsi

Iñigo Aranbarri Alberdi

Hizkuntzak pentsatu gabe erabiltzeko dira.

Kontua da orain ez hainbestera arte, seguru antzean ikusten nuela neure burua goia non zegoen banekielako, eta ondorioz, baita behea ere. Halaxe ikasi nuen umetan, bazela Goiko Taberna bat amamaren etxetik goraxeago, eta kale barrenera jo beharra nuela amak ogia erostera Beheko Panaderira bidaltzen ninduenean. Hala, kalean-gora-kalean-behera ibiltzen ginen, afalondoren zapia buruan lau korapilo eginda txoroarena egin gabe, eta hala jotzen genuen Goiko Kalera edo Beheko Plazara, Goiko Errotara eta Beheko Joxeparenera, geure oinen atzetik.

Urte batzuk beharko nituen geografia haren logika zein zen ikasteko: munduko beste herri askotan bezala, gurean ere ibaiaren ibiliak erakusten zuen non zegoen goia eta non behea. Mendia goian dagoelako dago behean itsasoa. Fisika hutsa. Hidrogeologia hizkuntzara aplikatua.

Urrun gaberik, amaren herrian bazela gurean aditzen ez nuen esaerarik konturatu nintzen gero: “beheko haizea atera du”. Eta beheko haizea da itsasotik sartzen dena, iparretik hortaz, tarteka udako egun beroetako lamarari arindua dakarkiona, gogoz estimatzen den aire freskoa. (Gurean zergatik ez dugun hori esaten, geografiak du hobena, ez hiztunak. Azpeitian ez bezala, Izarraitz erauzi beharra dago ipurdi-ipurditik kostako haizea Azkoitira helduko bada, eta zinez diotsuet alferrik etorriko zaizkigula Dimako, Ataungo zein Sarako jentil guztiak, hain ditu lurraren begiraino sartuak zuztarrak delako harritzarrak).

Geografia ikasteko behintzat baliagarria zitzaidan ikasgaia, inondik ere: Nafarroa bat bazen Etxegaratez bestalde, Iruñetik gora (hain gora ere! Udaletxeko plaka geodesikoak halaxe dio: 444,67 m) Mendigatxaren basabideetan barrena Auñamendietaraino igotzen zena, eta haien bestaldean bazen beste Nafarroa bat, Beherea zeritzona, esan gabe doa, itsasoan hondarratzeko hurrerago zegoelako. Logika berari jarraiki, Gipuzkoan bazen Goierri bat, eta Oria ibaian behera, baita Beterri bat ere. Bizkaian Goiherri dezente ezagutzea aplikatu zait harrezkero Erandion, Aulestin, Barrikan zein Zaldibarren. Izango da gehiago.

Gero, itsastarrekin, arrain jendearekin bezala, lehorreko legeak alferrikakoak direla konturatu nintzen. Bizkaiko kostaldean, goia ez dago hegoaldean. Nahikoa da Eneko Barrutiaren Bizkaiko arrantzaleen hiztegia-ri begiratu bat ematea: “GOITAR: lesteranzko portuetako arrantzaleak”. Eta berme, Mundakan Dimas Zaldunbideri jasotako hitzak: “goitarrak lekeitiarrak eta ondarrutarrak ere bai, baina gehien giputzari esaten zaio”. Lekeition, marinel giputzak dira goitarrak itsasoko hizkeran, hala entzun izan diet beti lagunei. Orri batzuk atzerantz jo dut. Hiztegiak ez dakar ez BEHETAR ez BEHE sarrerarik. Kantabroak montañesak dira.

Txorabioaren hasiera baino ez zen, ordea. Iparrorratzaren dantzak ez du etenik. Erabileretan, uste dut hondoko hau izan dela iristen azkena. Ez dakit, beharbada Fernando Colomoren komedia hark bizitu zuen lehendik garretan erdi gordean zegoena. Kontua da bajarse al moro-k, Gasteizera jaitsi-ri eman ziola bide Bizkai-Gipuzkoetan 80ko hamarkadaren erremate hartan. Eta hala, Madrilera jaitsi esaera aski arrunta egin delakoan nago harrezkero, ibaian zein itsasoan beharrean mapan dabilena jaitsi egiten baita Madrilera, ez igo, eta Marokora bezala, baita Andaluziara ere. Galdetu bestela astebururo presogintzan dabiltzanei.

– Ezin diat. Soto del Real-era bajatzea tokatzen zaidak zapatuan.

Gora jaitsi. Ona da. Anariren kantu hartan bezala, baina poesiarik gabe: “erori banaiz ere/gorantz erori naiz/nola urazaleratzen diren/arrainak hiltzean”.

Hala nenbilen zalantzan, goia hegoa, ekialdea edo iparraldea zen, Hirutasun Santuan sinesten hizkuntzari esker hasi behar nuen, amak deitu zidanean, ea ez nuen asteburuan azaltzeko asmorik. Noiz egongo zen etxean, nik. “Zortzietatik aurrera”. Egokiago ezin. Afari-legea egiteko agertuko nintzela. Herrira nindoala-eta, arindu bat hartzeko aprobetxatuko nuen hartara. Segituan deitu nion pelukeroari. Ohi moduan hartu ninduen: “bostetatik atzera, nahi duanean”. “Seietan orduan” esanda gakotu nuen telefonoa.

Konpasa eta segundua gurutzatzen diren lekua. Ez da espazioa, sarritan honen ispilu den denbora ere, bada. GPSak eta erlojuak. Biak txikitzen ditu hiztunak egunero. Txorabioak pentsatzen hasiz gero ematen dizu. Ez gelditzean dago gakoa.

Izan ere, eguneroko ibilian, ezin esan moldatzen ez garenik Brian Friel-en “Agur Eire, agur” hartan britainiarrak bezala, hizkuntzaren kartografo oro engainatzeko dirudien erabilera ero, bihurri eta ederrokin.

Eta euskaratik?

Idoia Santamaria Urkaregi

Blogean orain arte idatzi ditugunetan, xede hizkuntza gisa hartu dugu euskara. Gaurkoan, ordea, kameraren objektiboa aldatu, eta jatorrizko hizkuntza bihurtuko dut, maiz samar tokatzen baitzait, euskarara itzultzeaz gainera, euskaratik gaztelaniara ere itzultzea.

Ez da, ez, seinale txarra gaztelaniara ere itzuli beharra. Euskaraz, alor guztietan, gehiago sortzen dela esan nahi du horrek. Baina ez dugu ohiturarik euskaratik gaztelaniara itzultzeko. Batzuek, gainera, gazteenek batik bat, euskaraz egin dituzte ikasketa guztiak, eta, beraz, salbuespenak salbuespen, arrotzagoak zaizkie gaztelaniaren erregistro jasoagoak. Eta horrek guztiak arazoak sortzen dizkigu: batzuetan ez gara gai euskarazko testuak gaztelania egokian emateko.

Batetik, erregistro-arazoak ditugu. Gaztelaniaz euskaraz baino erregistro gehiago daude finkatuta, eta ez dugu beti asmatzen gaztelaniazko ordainarekin. Har dezagun Elhuyar aldizkarian auto elektrikoen etorkizunari buruz argitaratutako artikulu bateko pasarte hau:

Auto elektriko horiexek garatzen eta saltzen dituzten pertsonek, ordea, ez dute horren garbi autoak eta merkatua prest daudenik. Izan ere, gainditu beharreko zailtasunak ez dira huskeria.

Aukera bat baino gehiago dugu, noski, azken esaldiko “ez dira huskeria” itzultzeko, baina ez litzateke egokia, adibidez, honela ematea:

Las dificultades que hay que superar no son moco de pavo.

Erregistro-desoreka nabarmenegia litzateke. Bada, horrelakoak maiz samar gertatzen zaizkigu euskaratik gaztelaniara egiten ditugun itzulpenetan, eta, beraz, kontu handiagoz ibili beharko genuke.

Bestetik, euskarazko mintzagai-galdegai jokoa kopiatzen dugu batzuetan euskaratik gaztelaniara itzultzean, kontuan hartu gabe esaldi batean nabarmendu nahi dugun informazioa ez dela posizio berean joaten euskaraz eta gaztelaniaz. Ur handitan sartu gabe eta (gehiegi) sinplifikatzea arriskutsua dela jakin arren, esan dezagun, printzipio orokor gisa, euskaraz aditzaren aurretik doala galdegaia eta gaztelaniaz, berriz, aditzaren atzetik. Ikus dezagun adibide bat, Elhuyar Fundazioko publizitate-testu batetik hartua:

8-12 urte bitarteko gaztetxoei zuzenduta dago liburua, eta, haren bidez, zientziaren magia bizi dezakete gazteek Jean Potterrek prestatutako esperimentu eta jarduera azkar eta erraz batzuekin. Hamar minutu edo gutxiago nahikoa dira jarduera bakoitza egiteko.

El libro está dirigido a jóvenes de entre 8 y 12 años, que podrán disfrutar de la magia de la ciencia gracias a los experimentos rápidos y sencillos propuestos por Jean Potter. En menos de 10 minutos puede realizarse cada uno de estos experimentos.

Gaztelaniazko azken esaldiaren ordenak kirrinka egiten digu belarrian. Askoz ohikoagoa litzateke beste ordena hau testuinguru horretan:

Cada uno de estos experimentos puede realizarse en menos de diez minutos.

Gaztelaniaz ere, euskaraz bezalaxe, ordena behartuek testuaren koherentzia hausten dute, eta, testua zabartzeaz gainera, ulergaitzago bihurtzen.

Erregistroa eta esaldiaren antolaera aipatu ditugu. Ez dira, noski, zaindu beharreko alor bakarrak euskaratik gaztelaniara itzultzean, baina izango dugu aurrerago beste alor batzuez ere hitz egiteko aukera. Euskaratik gaztelaniara itzultzeko eskaria handitzen ari den honetan ez genuke ahaztu behar gaztelaniazko testu txarrak ekoizteak ez dituela hobetuko euskarazkoak, eta ez zaigula komeni huts egitea inongo irakurleren aurrean.

Aurreko batean, irakurtzen (ere) trebatu beharraz idatzi zuen Iñigo Errastik; esan zigun entrenamendua falta zaigula euskaraz irakurtzeko eta sasoi oneko irakurle gehiago behar ditugula. Eta arrazoi du; egia biribila. Baina ez dira hor bukatzen gure premiak. Gaztelaniara ere itzultzen badugu, gaztelaniazko entrenamendua ere ezinbestekoa dugu, eta iruditzen zait ahaztu egiten zaigula hori batzuetan. Alegia, hain gaude ohituta gaztelaniak euskarari egiten dion presioari nolabait eusten, ez gara konturatzen gaztelaniara itzultzeko gaztelania ere landu beharra daukagula, eguneroko erabileratik harago. Izan ere, euskara jakiteak euskal itzultzaile bihurtzen ez gaituen moduan, gaztelania jakiteak ere ez gaitu automatikoki gaztelaniazko itzultzaile bihurtzen. Beraz, norberak ikusi beharko du, dituen gustuen eta premien arabera, zenbat hizkuntzatan irakurri nahi —edo behar— duen, hortik etorriko baitzaio trebakuntza eta hobekuntza. Aukera izatea da lehenengo kontua, jakina, eta, horren ondoren, (ikasiz) gozatzea. Edozein hizkuntzatan.

Eta gaztelania izan dugunez hizpide, Miguel Sáenz gaztelaniazko itzultzaile handi eta RAEko akademiko izendatu berria zorionduz eta haren itzulpenak gomendatuz amaituko dut, itzultzaile onen lanak irakurtzea, gozamen-iturri izateaz gainera, trebakuntza-saio ezin egokiagoa baita. Eta Miguel Sáenzenak itzulpen eredugarriak dira, bikainak, zoragarriak. Zorionak, don Miguel.

Zer egin behar dugu?

Juan Luis Zabala Artetxe

Txikia nintzela, normaltasun osoz erabiltzen ikasi nuen hala etxean nola kalean; gramatikarik, hiztegirik eta ohar teorikorik gabe. Euria bezain berezkoa zen niretzat; jatea, edatea edo ibiltzea bezain naturala.

Herritik kanpora irtetean etorri ziren kontuak eta komeriak. Han ez zen gurean bezain berezkoa. Han, izan ere, ia-ia ez zen. Bakan batzuek baino ez zuten erabiltzen, eta zerabiltenetariko askok nahiko modu artifizial, inpostatu eta traketsean zerabilten; zatar, gozakaitz, narritagarri. Nekez ikasi eta gaizki bereganatutako zerbait zen hala haien ahoetan nola haien idazkietan.

Arazo sozial bat ere bihurtu zen kontua. Txikitan ikasi nuen modu hartan hitz egin eta idatzi behar nion beste modu batean hitz egiten eta idazten zuen jendeari? Ulertuko zuten nik esandakoa edo idatzitakoa? Ulertzen bazuten ere, ez zuten harrokeriatzat hartuko nire jokabidea? Ez ninduen horrek ingurukoengandik urrunduko, ezin gaindituzko arroztasun batera bideratuko?

Ez ote zen hobe, beraz, nire txikitako hizketa modu hura betiko baztertu eta ahaztea? Mereziko zuen benetan hari eustea, hura berreskuratu eta gizarte osora zabaltzeko ahalegina egitea?

Hainbat jakintsuri entzun eta irakurri nien galduegia zegoela, atzenduegia, atzeratuegia; handiegia izango zatekeela berreskuratzeko egin beharreko ahalegina eta eskasegia ahalegin eskerga horren fruitua. Berez galtzen uztea zela onena; neuk txikitan ikasi eta bereganatu nueneko naturaltasun berberarekin desagertuko zela betiko gure hizketa eta idazketa moldeetatik.

Gure gizarteak ez du, ordea, erabaki irmorik hartu, ez aurrerako eta ez atzerako. Badira berreskuratzeko ahalegin puntual eta bakan batzuk, baina ez dute ez laguntza eta ez oihartzun handirik jasotzen. Desagertzen utzi behar dela uste dutenek, berriz, ez dute aldarrikapen hori ozenki plazaratzen.

Zer egin behar dugu hitanoarekin?

Paragogikoa

Gotzon Egia Goienetxea

Liburu berezia, oso berezia dela aitortzen zuen Xabier Olarrak 2005ean, Exercices de style liburuaren itzulpenaren atarikoan:

«Eguneroko bizitzako gertaera bat, hutsal bezain harrigarria, modurik xumeenean kontatua, eta ia beste 100 bariazio, gai horixe bera dutenak. Hori besterik ez da Estilo ariketak». Xabier Olarra

Azalduta utzi zuen Raymond Queneau egileak, ariketak nola sortuz eta gehituz joan zen, hamabost bat urtetan, istorio hutsal hari jira eta bira emanez:

«Laurogeita hemeretzigarrenean gelditu nintzen; gehiegi ere ez da komeni; ideial greziarra, aizue».

Txantxa literario bat hasieran, ikuspegi parodiko batez egina, baina berehala hizkuntzaren ahal-mugak muturreraino eramateko ariketa bilakatu zen: mintzairaren eta hizke(ra)ren goma elastikoa noraino izan daitekeen malgua esperimentatzeko laboratorio literarioa.

«Ung jourz verse midir, surl laa plateformet arrièreu d’uno autobusi…» hasten da Queneau «Paragoges» ariketan; «Egune bateze eguerdis alderat, autobust batena plataformantz…» erantzuten dio Olarrak. Hitzen amaieran hots bat eranstea omen da paragogea.

Olarrarena ez da euskarazko bertsio bakarra; berea, kanonikoa dela esan genezake, baina bada askoz lehenagoko beste bertsio pirata bat, 1993an libreago egina Luistxo Fernandezek:

«Gaura eguerdiana, SA bidekok autobuserak igok naiza. Atzekok plataformak jendezk betetak zegoenk…». Luistxo Fernandez

Ohar bat erantsi zion itzultzaileak bere bertsioari, 2006an sarean argitaratu zuenean: «Atzekok plataformak jendezk betetak zegoenk, irakurtzen dudalarik gaur, Rafa Diez LABeko idazkari nagusia datorkit burura, ergatiboak (edo holako zeozer) gehitzeko duen ohitura horrekin».

Hizkera paragogiko deitu genezakeen hori ez da berria, beraz, dela efektu literario bat sortu nahirik, dela agindu gramatikal neurriz gaindiko bat isildu ezinik, dela —egungo kazetaritza mintzatuan— mintzoa edertu guran.

Ipini belarria, bereziki kirol esatari batzuen jardunari, eta aurkituko duzue hizkera paragogiko garbi bat: «Realake partidarene amaierane gol bate lortzene badu…».

Olarrak «kirol-literatura» deitzen die Queneau-ren ariketei, jolasa eta norgehiagoka, biak batera direlakoan. Hizkera paragogikoa kirol esatarien artean ari da ugaltzen. Ez zaizue paradoxikoa iruditzen?

Horrenbeste ‘-tze aldera’ behar al dugu?

Iñigo Errasti Aranbarri

Lehenik eta behin, aitor dezadan begietan hartuxea dudala bikote hori. Denok izaten ditugu gure maniak. Horra nirea (haietariko bat, behintzat). Aspaldiko lagun batek, esaterako, ganadua tartean ez bazen, ez zuen inoiz erabiltzen hausnartu; alegia, harentzat, jendeak «gogoeta» egiten zuen. Baserrian hazia izanik, esaten zuen ezin zuela horrela erabili hausnartu, behiak etortzen zitzaizkiola gogora eta ezin zuela jendea hausnarrean imajinatu. Bazekien irudizko erabilera zela, eta lehengo autoreek ere erabiltzen zutela, baina… Ezin zuen eraman.

Antzeko zerbait gertatzen zait niri -tze aldera horrekin. Helburuzko adieraz ari naiz, ez «-en truke»-ren baliokideaz, ezta «esate aldera esan» bezalakoez ere. Gurean ez da erabiltzen adiera horretan, eta, beraz, etxetik kanpo ikasi dut. Oraintsu, egia esateko. Ez dakit noiz entzun nuen lehenengo aldiz, baina nahiko argi daukat halako batean bazter guztietan topatzen hasi nintzela zorioneko esapidea.

Hasieran, pentsatu nuen ohikoa izango zela beste euskalkiren batean eta, nola horrenbeste jendek erabiltzen zuen, ba, zuzena izango zela. Baina, egun batean, banoa Orotarikora, eta han ez dut halakorik aurkitzen. Sarasolaren Euskal Hiztegian bai, esaldi bat. Bakarra. Ez dut esan nahi okertzat jo nuela, baina nik neuk ez dut erabiltzen. Baten batek esan lezake, arrazoi handiz, ea ez ote dudan erabiltzen nire euskalkikoa ez den ezer, eta, horren aurrean, ez daukat beste aitzakiarik: -tze aldera ez erabiltzeko mania daukat.

Gero, han eta hemen galdetuta, belarria erne beti, ikusi dut ezen, askok erabili arren, gehienontzat berria dela, azken urteotan ikasia. Itzultzaile itzal handiko bati entzun nion, gainera, «jator exotikotzat» zeukala -tze aldera hori, eta, izan ere, horixe dio, gutxi gorabehera, EGLU VII.ak (173. or.). Jakina, modu formalagoan.

Bulegoan, nahikoa kalaka eman baitiet kontu honekin batzuei, erdi brometan hasi ginen forma horren beste aldaera batzuk botatzen, -tze alderako zera eta halakoak esaten, baina fikzioa errealitatea baino motelagoa omen da, zeren ahalegin handirik egin gabe topa baitaiteke Interneten «…. eskubideak bermatze alderako laguntzak…» bezalako bat, adibidez.

Lankide batek topatu zidan, hain zuzen ere, Rufino Iraolaren artikulu bat esamolde horren abusua salatzen duena. Rufinok dioen legez, ona da hitzak beren ohiko bideetatik ateratzea eta adierazpide berriak saiatzea (ona, eta beharrezkoa, nire ustez), baina abusua ez da ona. Eta oker ibiliko naiz igual, baina iruditzen zait horixe egin dugula -tze alderarekin, abusatu. Halako bat topatzen dudan bakoitzean, Lázaro Carreterren harako hartaz gogoratzen naiz: «¡Lo que molesta es la insistencia!».

Erlatibo murrizgarriak erresuntiboen bidez

Jesus Maria Agirre Berezibar

Xabier Amuriza jo eta ke ari zaigu aspaldion euskara batua osaberritzeko lanean, helburu duelarik euskara inguruko hizkuntza garatuen parean jartzea baliabide estrukturalei dagokienez (ikus Zazpi ebidentzia birjaiotzarako, 2012). Konkretuki, erlatibo murrizgarrien kasuan, izen sintagma erlatibizatua kasu markarekin errekuperatze aldera, sistematikoki erresuntiboetara jotzea proposatzen du. Berria egin zait erresuntibo hitza, eta gauza berriak, berandu bada ere, ikasteko prest izaki, jo dut gramatika batzuetara eta ikusi dut haietaz hitz egiten dutela, besteak beste, Xabier Alberdik (Euskal estilo-libururantz) eta Carlos Cid Abasolok (Sareko euskal gramatika, «Perpaus erlatiboak»).

Ni bezain ezjakinak gogoan hartuz, zer da erresuntibo izeneko baliabide hori? Cid-en hitzetan da «izen sintagma erlatibatua ordezkatzen duen izenordain edo adberbioa, kasu erlatibatua bere gain duena». Beraz, anafora bat dugu, erlatiboarekin konbinazioan erabilia. Hona bi adibide Cid-ek berak aipatzen dituenak: «Berari buruz ezer egiaztatzerik ez dagoen izaki horietakoa zen Bartleby» (Juan Garzia), «Ez dakit nork esan zuen memoria dela bertatik bota ezin gaituzten paradisu bakarra» (Anjel Lertxundi).

Nire lanean konturatu nahiz ezen gaztelaniazko ahozko interbentzio parlamentarioetan ere erabiltzen dela jokabide hori, QUE markarik gabe emanez eta QUEri legokiokeen marka, geroago, erakusle bidez adieraziz: «Un ejemplo de una persona que hemos tramitado su expediente», «Una cifra que llevamos muchos años con la misma». Euskaraz ere badakar Cid-ek ahozko adibide bat: «Amets zoragarri bat izan zalako neretzako egi bihurtu dena baina prezio haundia ordaindu behar izan dana honengatikan».

Kontua da Amurizaren adibideetako hainbat gordin eta ilun samarrak egin zaizkidala, testua ondo jarraitze aldera bi aldiz irakurri eta gogoeta egin beharrekoak. Oro har, ez zait iruditzen oso funtzionala euskal erlatibo murrizgarriek daukaten egiturazko defizita sistematikoki erresuntiboen bidez konpontzea. Arrazoiak hauek izango lirateke:

1. Erlatibo arrunta euskararen mendeko egiturarik zurrunena da (izenlaguna, izen bati aditzaren bidez lotua), eta halako egituran izenarekiko erreferentzia aditzaren bidez barik erakusle baten bidez egitea maniobra bihurri eta behartu samarra egiten zait. Cid-ek dakarren adibide bat nahasgarria litzateke: «Zein da harekin bizitzera behartu nahi nauen neska?».

2. Anafora erreferentzia bat atzetik errekuperatzeko erabiltzen da normalean, eta erlatibo arruntean erresuntiboak aurretik errekuperatzen du normalean, deskodetzen zailago dena. Cid-ek aipatzen duen Harkaitz Canoren adibide bat: «Haien falta hainbeste sumatzen duen eguzki izpiekin gogoratzeko modu bat izan da, tarte batez». Amurizaren adibide batk: «Hartaz akusatua den bere sermoia entzun al zenuen?». Horregatik, erresuntiboa hobeto dekodetzen da erreferentziarekin lotura zuzena duen hitz bat aurretik daukanean. Amurizaren adibidea: «Hemen duzue sekula beragatik txarrik esango ez nukeen laguna».

3. Beharrezkoa da semantikak edo testuinguruak laguntzea erresuntiboa natural samar gelditzeko. Amurizaren adibidea: «Gero beragaz ezkonduko nintzen neska honi lehen komunioa neuk emana nion».

Ikusi dut jokabide hau beste hizkuntza batzuetan ere erabiltzen dela, ikusi dut iparraldeko euskal tradizioan ere erabili dela (baina erlatibo ez-murrizgarriekin), ikusi dut hegoaldean Altubek eta Etxaidek baliatu dutela. Hala ere, oro har, egitura behartu samarra eta deskodetzeko zaila iruditzen zait erlatibo murriztaileen kasuan, nahiz eta erabilera solte batzuk onargarriak izan daitezkeen. Azken finean, baliabide hori erabiltzea litzateke euskararen eraketa prepositiboari anafora bihurri bat eranstea, horrek komunikaziorako dakartzan oztopoekin (aurrekarga, erreferentzien iluntasuna).

Poema bat horman

Oskar Arana Ibabe

Teoriarako adimen kamuts honekin etsirik, edo arazo teknikoei buruz konponbide teknikoen bila hasita eskainiko nukeen emaitzaren murritzak lotsaturik, zertaz ariko eta pasadizo bat kontatzea otu zait, testu bat ingelesetik euskarara itzultzeko gogo bizia eragin zidana. Aurrerago, beharbada, beste aleren batean, ausartuko naiz teoriaren edo teknikaren ur handietan murgiltzera… arnasa laburrekoa naiz, ordea, eta litekeena, oso, saiatu eta otarra hutsik lehorreratzea.

Hiri handi batean oporretan, itzuli izan ditudan hainbat kontakizunen gertalekua ezagutu nahirik, egonaldi labur samar baina oparoa amaitu eta atzenengo egunean, pasieran joan nintzen auzo lasai eta gozoan zehar. Poz handia neraman bihotzean, hamaika kontakizunen gertalekua bertatik bertara ikusi berria, irudimena bor-bor, pertsonaia asko eta askoren ahots ordura arte irakurriz irudikatuak kalean entzuten nituen gizon-emakumeen ahoetan ipiniz, bihotza irribarrez.

Kaleak eta etorbideak bat egiten zuten izkinan eskuinera jo eta han agertu zitzaidan begien aurrean, horma batean dotore idatzita, poema bat, eta geratu egin nintzen irakurtzera. Eta irakurri ostean, hunkiturik, argazki bat atera nion. Gizon beltz bat zegoen horma barrenean eserita, gaztea, itxura abailduarekin. Baimena eskatu nion, horma berea izan ez  arren, poemari argazkia ateratzeko. Han zegoen eserita, horma beteko poemaren sinadura balitz bezala. Irribarre egin zuen nola hunkitu nintzen ikusirik. Ez zen bera egilea izango, ez poemarena, ez grafiti bitxiarena, baina egokia izan zen baimena eskatzea. Geureganatu egiten ditugu espazioak, eta hura ez zen, inondik inora, neurea.

Honako hau zen poema, eta honela itzuli nuen:

Harrabots eta lehien artean, zoaz lasai, eta gogoratu zer bake izan behar duen isiltasunean. Ahal duzun neurrian eta etsi gabe, onean izan pertsona guzti-guztiekin. Esan zure egia lasai eta argi, eta entzun besteei, are aspergarriei eta ezjakinenei ere; haiek ere badute beren istorioa. Ez ibili pertsona zaratatsu eta erasokorrekin, ernegagarri zaizkio espirituari. Zeure burua besteekin alderatuz gero, litekeena da harroputz eta mikatz bihurtzea; zeren eta beti izango baita zu baino gehiago edo gutxiago denik. Gozatu zure lorpenez, eta berdin zure asmoez. Zaindu  arretaz zure karrera, zein ere den apala, ondasuna baita denboraren zori aldakorretan. Ibili zuhur zure negozioetan, mundua amarrukeriaz beterik baitago, baina ez diezazula horrek ezkuta zer den egiaz bertutea: pertsona askok borrokan egiten du ideal handien alde, eta, nonahi ere, bizitza heroismoz beterik dago. Izan zu zeu. Batez ere, ez egin maitasun itxurarik. Ez izan inoiz zinikoa maitasuna dela eta, zeren eta, idortasun eta desengainu ororen aurrean, belarra bera bezain betierekoa baita. Onartu goxoki urteen aholkua, duintasunarekin etsiz gaztetasunaren dohainak uztera. Elikatu espirituaren indarra, zorigaiztoak bat-batean jotzen duenean zeure burua babesteko. Baina ez zaitezela atsekabetu gogoeta ilunekin; beldur asko akiduratik eta bakardatetik sortzen dira. Diziplina bertutetsuaren gainetik, izan bihozbera zeure buruarekin. Unibertsoaren umea zara, ez zuhaitzak eta izarrak baino neurri txikiagoan; baduzu hemen egoteko eskubidea, eta, zuk argi ikusi edo ez, unibertsoa behar lukeen bezala ari zaigu agertzen. Hala bada, egon bakean Jainkoarekin, zein ere den Hari buruz duzun ideia, eta, zure langintzak eta asmoak direnak direla, egon bakean zure arimarekin bizitzako anabasa zaratatsuaren erdian. Bere iruzur, neke eta amets hautsi eta guzti ere, mundua ederra da. Izan alaia. Saiatu zoriontsu izaten.

Go placidly amid the noise and haste, and remember what peace there may be in silence. As far as possible without surrender be on good terms with all persons. Speak your truth quietly and clearly; and listen to others, even the dull and the ignorant; they too have their story. Avoid loud and aggressive persons, they are vexations for the spirit. If you compare yourself with others You may become vain and bitter; for always there will be greater and lesser persons than yourself. Enjoy your achievements as well as your plans. Keep interested in your own career, however humble. it is a real possession in the changing fortunes of time. Exercise caution in your business afairs; For the world is full of trickery. But let this not blind you to what virtue is: Many persons strive for high ideals; and everywher life is full of heroism. Be yourself. Especially, do not feign affection. Neither be cynical about love; for in the face of all aridity and disenchantment It is as perennial as the grass. Take kindly the counsel of the years, gracefully surrendering the things of youth. Nurture strength of spirit to shield you in sudden misfortune. But do not distress yourself with dark imaginings. Many fears are born of fatigue and loneliness. Beyond a wholesome discipline, Be gentle with yourself. You are a child of the universe, no less than the trees and the stars; you have a right to be here And whether or not it is clear to you, no doubt the universe is unfolding as it should. Therefore be at peace with God. whatever you conceive Him to be, and whatever your labors and aspirations, in the noisy confusion of life keep peace with your soul. With all its sham, drudgery, and broken dreams, it is still a beautiful world. Be cheerful. Strive to be happy.

Googleri galdetu eta jakin nuen Desiderata duela izena poemak, eta Max Ehrmann legelaria izan zela egilea (1872-1945, Terre Haute, Indiana, AEB). 1920. urtearen inguruan idatzi omen zuen, eta 1927an onarrarazi egile-eskubideak. Frederick Kates izeneko abadeak bere eliztarrentzako poesia inspirazionalen bilduma batean (nork bere buruari laguntzeko liburuen tankerakoa, nonbait) jaso omen zuen, 1959an, baina hainbeste zabaldu omen zen Baltimoreko Old St. Paul’s Church hartatik hasita, non, 1970. urtearen azken aldera, astean 40 bat lagunek galdetzen omen baitzuten elizan poema hura norena zen.

Oporretako atzenenego egun hartan Brooklynen pasieran egitera bultzatu ninduen haize hark bultzatu du nire gogoa poesia hau itzuli eta hemen agertzera, agerkari honetan irakurritako zenbait artikuluren aztarnari jarraituz, aztarna horiek gogoan ereindako zenbait galdera eta gogoetaren bidezidorretik: poema bat aurkitu nuen horma batean goxoki idatzia, desiderata izenekoa; euskaraz aurkitu nahiko nukeen, hori edo beste bat, euskaraz bizi den komunitate linguistiko sendo baten herrialdean, auzo bateko horma batean. Zeren inguruan sendotzen dira komunitate linguistikoak, garai batean meza ostean elizako atartean euskara hutsez berriketan egitera biltzen ziren euskaldunen tankeran?

Gogora etorri zait, orobat, ez bainaiz poesia itzultzen trebatua, Gerardo Markuletak joan den udan Eibarren Udako Euskal Unibertsitatearen eskutik poesia itzultzeaz emandako hitzaldia. Orduan entzundakoak ahaztu samarrik, hartara jarrita beste ezer gabe ausartu naiz lantxo hau egitera. Baina bai langintza zaila, poesia itzultzea; bai langintza zaila gurea, itzultzaileona, bakardade osoan aritzeko.

Gogoan izan dut, orobat, zein itzulpen ederrak egin ahal izango liratekeen talde-lanean, zenbat eztabaida, azterketa eta ikerketa sor litezkeen hemengo hau bezalako lan soil baten haritik, hainbat lagunen artean lan egitera. Gogora etorri zait “Elizen arteko Biblia” lana ere, eta gure itzulpengintzaren historian atzeragokoak, beharbada lagun bakar batek itzulita baina hainbaten eta hainbaten zuzenketa eta gomendioak jaso ostean jendarteratuak… Eta nola trinkotuko zen gure komunitate linguistikoa testu haien inguruan…

Literatur itzulpena zergatik zaidan handi, eder, ezinbesteko, bizigarri, hunkigarri azaltzeko ere balio lezake lekukotza honek.

Geure buruari esateko MEREZI DU, jarrai dezagun euskarazko literatur testu hunkigarriak ekoizten, denon artean, egongo da eta irakurlerik (egongo da, bai, Iñigo), haizea lagun gogoa elikatzera pasieran aterako denik liburu, kontakizun eta poesien karriketan barrena!

Etxetik botatzetik etxegabetzera

Iratxe Goikoetxea Langarika

Alfontso Mujikak, bere azken artikuluan, «Gipuzkoan hiru etxe-kaleratze ematen dira egunero» esaldiaz galdetu zigun. Eman horrek ez ote zigun kirrinka egiten. Niri bai. Baina ez dut uste arazoa huts-hutsean semantikoa denik: aditzak izentzen ditugunean, zulo bat uzten dugu esaldian, eta zulo hori betetzeko izan, gertatu eta aditz gutxi gehiago ditugu euskaraz. Horrek ekarri du emanen zabalkunde arrotz hori.

Beraz, egin dezagun pauso bat atzera adibideko esaldian, aditz zulorik utzi barik:

Gipuzkoan hiru etxe kaleratzen dira egunero.

Ez dirudi oso txukuna. Beste pauso bat:

Gipuzkoan hiru familia kaleratzen dira egunero (etxetik).

Edo are normalago: «hiru familia botatzen dituzte etxetik», «hiru familiari kentzen diete etxea»…

Lehengoan, hain zuzen, bankuen ekintza horrekin lotura zuzena duen berba bat ekarri zuen Maite Goñik Gaurko hitza blogera: etxegabetu (es desahuciar, fr chasser, en to dismiss). EITBko albistegietan hitz horren bultzatzaile izan garen aldetik, egin duen bidea kontatu nahi dut hemen.

Desahucioak noizbehinkako albiste zirenean, «etxetik bota», «etxea kendu» eta halakoak esanda konpontzen ginen albistegietan. Ugaritu ahala, baina, esapide zehatzago baten premia sortu zitzaigun. Esaterako, Stop Desahucios plataformaren izena aipatzeko. Izen deskribatzailea duten beste hainbat elkarte eta erakunderekin egiten dugun bezala, euskaraz bateatu genuen albistegietan: Stop Kaleratzeak. Gero, elkarteak berak ere bide horretatik jo zuen, eta Kaleratzeak Stop Desahucios izena darabil orain.

Kaleratze hitzak, ordea, bazeukan bainatxo bat: lanetik botatzeko ekintzarako erabiltzen da. Eta albistegiak kaleratzez betetzen hasi zitzaizkigun. Ondorioz, beste esateko modu bat behar genuen, ahal zela, berba bakarrekoa eta entzunaz batera ulertu eta identifikatzeko modukoa. Zuzenbide hizkerako utzarazpenek ez zituen baldintzok betetzen. Eta desjabetu aditzak, tentagarria bazen ere, bestelako esparrua du (administrazio prozedura bati dagokio).

Zelan esango, eta, etxegabe berbaren haritik, etxegabetu esatea bururatu zitzaigun. Interneten arakatuta, ikusi genuen Herria astekariak erabili izan duela, hondamendietan etxea galdutakoak aipatzeko:

200.000ko bat hil hain segur, eta miliun bat eterdi etxegabetu, kolpatuak ezin ohatuak hango zortzi ospitaletan (…). Herria, 2010-01-28.

Hiztegietan ez dago jasota, baina Ereduzko Prosan Sarrionaindiaren eta Pako Aristiren adibide bana daude, ‘etxetik bota’ edo ‘etxea galdu’ adiera zabalean.

Halaxe, guretzat praktikoa eta edozein belarrirentzat ulergarria zelakoan, etxegabetu aditzaren alde egin genuen EITBko albistegietan. Eta badirudi bidea egiten hasi dela.

Berbak eta esanahiak uste baino bizkorrago garatzen dira askotan. Bitxia iruditu zait…

• Kaleratu berbaren egungo adiera nagusia berria izatea. ‘Lanetik edo beste nonbaitetik kanporatu’ esangura ez dago jasota OEHn.

• Etxegabe hitza oraindik jaso barik edukitzea Elhuyar eta Labayru hiztegiek. Badira hogeitaka urte hasi ginela erabiltzen bizilekurik ez duten pertsonak aipatzeko, eskale, arlote eta antzeko berba markatuen alternatiba modura. Hiztegi Batuak badakar, baita Zehazkik eta Wikipediak ere (oso artikulu luzea, gainera).

Zuzentzailea Mac eta Docs-en

Eneko Bidegain

Informatikak zuzen idaztea asko errazten digu. Zuzentzaile ortografiko automatikoei esker, berrirakurketa lana arinagoa eta ziurragoa da. Eta euskaraz ere aukera hori daukagu. Beste kontu bat da idazten ari garenean gogoratzea ezarpenetan hizkuntza aukeratu behar dela; eta beste bat zuzentzaileari kasu egitea. Onartezinak dira testu tratamenduekin idatzitako testuetan agertzen diren ortografia huts asko. Noski, “haurra”-ren ordez “ahurra” idatzi duena ez da ohartuko huts bat egin duela (ez badaki edo ez badu berak berriz irakurri), baina beste huts asko saihestu daiteke. Ikasleei garbi erran diet ez dudala onartuko Xuxen-ek pasatzen utziko ez lituzketen hutsez betetako idazlanik. Kazetari batek ez dezake artikulurik bukatutzat jo Xuxen pasa gabe. Hori oso garbi adierazten ziguten Berria egunkarian. Idazle bati ere komeni zaio zuzentzaile ortografikoaren laguntzarekin lan egitea, argitaletxeari zuzenketen fasean alferrikako lana aurrezteko eta argitaletxeko zuzentzailearen lana zuzenketa sakonago eta zorrotzagora bideratzeko.

Baina Google Docs-en edo Mac ordenagailuko Word testu tratamenduan testu bat idazten duenak ezin du zuzenketa automatikorik egin. Google Docs-en ez daiteke euskara aukeratu hizkuntza gisa, beraz euskaraz gaizki idatzitakoa ez du detektatzen. Apple-ren kasuan, oker ez banago, Xuxen bertsiorik ez da egin 2004tik hona. Ez dakit noren esku dagoen egoera hori zuzentzea, baina euskarazko zuzentzaileak tresna guztietan egon behar du eskuragarri eta erabilgarri, euskararen bazterketa areagotu nahi ez badugu.