Arrazoibide soziolinguistikoak

 Igone Zabala Unzalu

Urte berrian sartu gara, baina berriro ere zaila zait bukatu berri den urtean foro honetan azaldu eta eztabaidatu diren zenbait gaitatik aldentzea. Elixabete Perez Gazteluk abenduaren 10ean mahaigaineratutako gazteen idazkera ez-estandarraren kontutik abiatuko naiz oraingoan. Euskara egunero eta askotariko komunikazio-egoeretan erabiltzen duten hiztun gazteez ari da Eli, alegia, euskararen etorkizunerako gako diren hiztunetako batzuez. Garbi dago hizkuntzen erabilerarekin estuki lotuta datozela hizkuntzen beraien aldaketa eta egokitzea. Euskaldunok oro har onartuta daukagu euskararen iraupenaren gakoa erabileran datzala, baina erabilerak dakarren aldaketak urduri jartzen gaitu. Euskararen historia edota tradizio idatzia aztertzea eta deskribatzea edota aldaera estandarraren arauak finkatzea filologoek eta hizkuntzalariek egiten ditugun lan “teknikoak” dira, hasieratik eta une oro kontrola ditzakegun jarduerak dira, baina hizkuntzaren aldaketaren jitea ezin aurreikus dezakegu, hiztun guztiek eta hiztun-komunitate guztiek egiten dituzten erabileren emaitza baitira aldaketok. Hizkuntzalariok erabilera berriak aztertu eta interpretatzen ditugu, baina ezin ditugu kontrolatu: hizkuntza hiztunena da eta ez hizkuntzalariona. Aldaketa jakin bat hizkuntzaren gainbeherarekin lotuko du batek eta beste batek, aldiz, hizkuntzaren garapenarekin, eta normalizazioaren jomugan dugun hizkuntza-ereduarekin lotuta egongo dira neurri handian interpretazio horiek.

Hitz egiten duten bezala idazten duten gazteek oso ondo dakite komunikazio-egoera formaletan, adibidez, unibertsitatean lan bat aurkeztu behar dutenean edota lan-eskaintza bati erantzuteko aurkezpen-gutuna idatzi behar dutenean, ortografia estandarra erabili behar dutela. Elik erakutsi digun kartelaren modukoak irakurtzen ditugunok ere badakigu erabilitako ortografia ez dela estandarra eta, beraz, komunikazio-egoera informalarekin eta hiztun mota jakin batekin lotzen ditugu hizkuntzaren erabilera horiek. Erabilera berri horien interpretazioa eta horrek dakarren balio komunikatiboa posible dira ortografia estandarra egun finkatuta dugulako. Izan ere, euskara estandarrik ez genuenean, zaila zatekeen, kartela euskaraz idatzita zegoela ikusteaz haratago, kartel horretan bestelako informazio pragmatikorik antzematea. Estandarretik urruntzea bada, beraz, gaur egun erregistroak garatzeko bide bat, estandarrik ez genuenean ezinezkoa zen bidea. Asier Larrinagak aipatzen zuen «hizketa-komunitatea» kontzeptuarekin lotuz, estandarraren arauak partekatzeak eta hainbat komunikazio-egoeratan ulertzeko eta erabiltzeko gauza izateak bihurtzen gaitu hizketa-komunitate, bai eta bestelako erabilerak interpretatzeko erabilera-arau batzuk partekatzeak ere. Hizketa-komunitatea hizkuntzaren aldakortasuna eta aldaketa ikertzeko azterketa-unitatetzat hartzen da egun, hizkuntzaren aldaera bakarra erabiltzen duen hiztun-taldetzat baino areago. Normalizazioaren jomuga askotariko erabilera eta erregistrodun euskara izan behar dela sinetsita, Elik deskribatutako fenomenoan «gorakadaren lehen zantzuak» ikusten ditut nik, Pruden Gartziak bezala, eta ez «euskararen gainbeheraren sintoma» Asier Larrinagak zioenez.

Idoia Santamariak aipatzen zuen abiatu, abiarazi, abian jarri bezalako formulen zabaltzea ere, euskararen biziberritzearen sintomatzat hartuko nuke nik gainbeheraren sintomatzat baino areago. Izan ere, hizkuntza jakin bat komunikatzeko maiz erabiltzen duten hiztunen arteko harreman-sare arinak behar dira «diskurtso-errutinak» garatzeko, eta diskurtso-errutina horiek partekatzeak, hain zuzen ere, errazago egiten digu hizkuntza egunero eta komunikazio-egoera desberdinetan erabiltzea. Funtzionalago bihurtzen da hizkuntza errutinak finkatzen eta partekatzen direnean, eta ez dut uste horrek sinonimoak eta erdisinonimoak baztertzera eramaten gaituenik. Testu landuago eta profesionalagoetan erabiltzen direla esango nuke nik, eta testu horiei eta testu horien sortzaileei balio erantsia gaineratzen dietela.

Azaldutako bi fenomenoak euskararen erabilera eta erabileraren arauak partekatzen dituen hizketa-komunitate baten garapenaren seinaleak dira. Nire iritziz, euskararen biziberritzean aurrera segitzeko dugun erronka da hizkuntza-esperientzia eta errepertorio linguistiko mugatuagoa duten hiztunak ere hizketa-komunitate horretan integratzen joatea. Unibertsitateko ikasleen artean nabaria da euskara gutxiago erabili dutenek, hain zuzen ere, diskurtso-errutinen faltan direla eta testu desegokiak idazten dituztela askotan beren gramatika-gaitasuna eta sormena beste baliabiderik ez dutelako. Hain zuzen ere, unibertsitatean elkartzen dira gune soziolinguistiko desberdinetako hiztunak eta aukera paregabea da hizkuntza-esperientzia mugatuagoa duten gazteak errepertorio linguistiko zabaleko Oiartzualdeko gazteen modukoekin nahasteko eta beraiei esker beren hizkuntza-gaitasuna handitzeko. Hala gertatzen zen duela hogeita hamar urte inguru nik unibertsitatean ikasten nuenean, baina oraingo egoera oso bestelakoa dela iruditzen zait. Beldur naiz euskalkiduna izatearen harrotasuna komunikazioa solaskidearen profil soziolinguistikoari egokitzeko beharraren aurretik jartzeak ez ote dakarren euskalkirik gabeko hiztunen gutxiespena eta bazterketa. Horren seinale ote da zenbait ikaslek erakutsi didaten autoestimu linguistiko ezin baxuagoa. Izan ere, behin baino gehiagotan gertatu zait klasekideen aurrean ahozko aurkezpena egiteko orduan ikasleren batek Gasteizekoa dela aitortzea eta bere euskaragatik barkamena eskatzea. Ñabardurak ñabardura, beraz, azkenean bat nator Asier Larrinagaren kezkaren zati batekin ere.

Idazteko moduez

Elixabete Perez Gaztelu

Sumatzen hasiak gara, eskualde batzuetan behinik behin, jendaurreko komunikazio idatzian (euskal hedabide batzuetan, kaleko karteletan…) hitz-egin-bezala-idazteko, hobeki esan, itzeinbezela eskribitzeko joera (zaharberritua?). Ez da samurra kontua, eta baditu orain hemen jasoko ez ditudan hamaika ate-leihatila, baina txoko honetan zeharka-meharka gaia atera denez gero, heldu nahi izan diot, besteak beste, jakiteko ea inguruan ikusten dudana (Oiartzualdean batez ere) beste leku batzuetan ere gertatzen ari  ote den.

Kalean ikusitako adibide bat dakart erakusgarri. Kartel batean hauxe zegoen eskuz idatzia:

Paellada 2011. Izen ematia ta erabakiyak hartzeko AZKEN bilera.

– Izena ematekuan ordaindu in berko da.

– Zapiya ber dunak 18 ta bestik 17 euro. JUXTUA EKARRI.

– Izena emateko azken eguna izango da, asi ke muttu ta geo ez torri negarrez.

– Ta azaldu ez in bazu norbatti pasa zure datuk ta dirua.

Beharbada (edo beharbadarik gabe) dugun adinagatik eta euskaraz kode idatzi estandar, batua sortu eta bideratzeak zenbat neke eta ahalegin eskatu zituen (eskatzen dituen) oraindik ere bizirik dugulako, harrigarria egiten zaigu idazteko modu hori.

Beste komunikazio-egoeraren batean bestela pentsa bagenezakeen ere, idazteko modu horrek ez garamatza entzuten eta esaten duena hala moduz ispilatzen duen testugile ia letragabeengana; euskaldun alfabetatuak dira testugileak eta jakinaren gainean deliberatu dira fonetismoa lehenestera.

Hizketa-komunitate baten —herri bateko gazte euskaldun alfabetatuen— idatziz komunikatzeko soziolektoaren adierazletzat jo daiteke adibidea. Badirudi gazteok lagunarteko erregistroa idatziz ispilatzeko, nahiz kartela kalean jendaurrean egon, idazteko modu egokientzat hitz egin bezala idaztea dutela. Datu gehiegi gabe ere, irudipena daukat gazte euskaldunen artean zabaltzen ari dela idazteko modu hau.

Agi danean, kode estandarra komunikazio-egoera formaletan darabilte (unibertsitatean, batxilergoan ikusten dugu kode hori ere erabiltzen badakitela), baina murritz, estu egiten zaie, giro akademiko, formalarekin lotuegia ikusten dutelako, apika? Eta horretatik bereizteko modua ez dute, demagun, aukera lexikoan bakarrik ikusten eta ortografia ere bere komunikazio-premiak adierazteko egokitu beharra ikusten dute? Igone Zabalak abenduaren batean aipatzen zuen hiztunon errepertorioko baliabideak zabaltzeko bitartekotzat jotzekoa al litzateke?

Alde batera behintzat, bitxia egiten da kontua, nekezagoa baita horrela aritzea. Samurragoa dirudi finkatua dagoen kodea erabiltzea ezer asmatzen hastea baino. Idazleari lan gehiago eskatzen dio “bere gisara” idazteak: aldian-aldian erabaki beharko du nola letraldatu soinu hau eta bestea, etenak non egin… Horren adibideak dira jaso dugun testuko batura bitxi samarrak: fonetismoa eta hiztunen inguru horretan esaten ez den “h” ere idaztea. Eta irakurleari ere, mezu horien norentzakoa euskaraz alfabetatua baitago, deskodetzeko ahalegin handiagoa eskatzen bide dio.

Itxura batean, pentsa ere daiteke hiztun horien aukeraren eta ahaleginaren atzean besterik ere badela: “nirea”, “berezia”, “jatorra”, “naturala”, “gainerako euskaldunena ez bezalakoa”… azpimarratu nahia?, “nire hizketa-komunitate bakarrarekin” aritu nahi izatearen ageriko uztarria? Eta gazteok idatziz komunikatzeko, lagunarteko erregistro idatzia (ia) soilik IKTen bidez egiteak ere zerikusia ote?

Ez dakit urriaren 17an Asier Larrinagak ekarri zuen mikronizazioaren adartzat jo daitekeen aurkeztu dudana. Baina auziak badu sokarik eta ondorio kontuan hartzekorik: bide horri ekinda, kode estandar batua bakarrik maila jaso edo komunikazio-egoera formaletara murriztuko litzateke, eta komunikazio-egoera ez-formaletan kode batu falta edo aniztasuna? Eta nola uztartu deskribatu dugun jokamoldea Beñat Oihartzabalek aspaldixko hain argi aurkeztu zituen gogoetekin?

Euskara batuari dagokion berezko eremua euskalkien mugen gainetik dagoena da; euskalkiei eta tokiko hizkerei dagokiena, berriz, herriaren edo herrialdearen mailako eremuari dagokiona. Baina, eremu geografikoarekin batean, eremu soziala ere aipatzekoa da, bestea bezain garrantzitsua, garrantzitsuago gisa batez.[…] Erregistro herrikoia doakie maiz horrelako lanei, ez, ordean, baitezpada hemengo edo horko euskalkia. Sortu behar da, orduan, dialektalki markatuegi ez den mintzamolde herrikoia, aski irekia ahal bezain euskaldun gutik izan dezan bazterrean uzten delako iduripena. “Euskara batua eta euskalkiak” (Euskera, 1996).

Bereizkuntzak bereizkuntza, eta kezkabideak kezkabide, hizketa-gai izan dugun auziaz aritu ahal izateak erakusten du badagoela euskaraz (era berritzailean?) komunikatu nahi duen gazteen hizketa-komunitatea. Eta pozgarria ere bada, batez ere aldi berean gisa honetako berriak plazaratzen ari badira: «Euskara ez dute ebaluatu ere egingo DBH eta Batxilergo amaierako azterketetan» (berria.info, euskararen egunaren biharamunean).

Hizketa-komunitate bat osatu nahi ote dugun?

Julia Marin Arteaga

Ezer baino lehen, zorionak 31 eskutik proiektua diseinatu duzuenoi, eta eskerrik asko kezkak eta aurkikuntzak konpartitzeko aukera emateagatik. Egingo ahal dugu bide oparoa auzolanean!

Atsegin handiz irakurri dut Asier Larrinagaren urriaren 18ko hausnarketa interesgarria. Haren gonbitak gogorarazi dit Anjel Lertxundik 1999an Egunkarian plazaratu zuen artikulua: Jar gaitezen. Hona zati bat.

Honela laburbilduko nuke nik arazoaren muina: lehendabizi, eztabaidatzen ez diren bidean bideko hutsune eta arazo larriak. Segidan, eztabaida faltak eragozten dituen etorkizunerako proiektu garbiak. Eta horren guztiaren erdian —edo gainean, eguzkitik babesten gaituen baina eguzkia kentzen digun palio gisa—, euskararen inguruko sakralizazioak eraiki duen totemaren itzal luzea, akritizismoaren tabu-sistema osoa hedaturik euskalgintzaren bazter ezkutuetaraino.

Jar gaitezen, bada. Har dezagun larritasunik eta erresuminik gabeko jarrera eraginkorra eta, serio baina patxadaz, has gaitezen hausnarketan. Hitz egin dezagun ditugun kezkez eta nabarmentzen ditugun hutsuneez. Baita frustrazioez ere. Bidera ditzagun ilusioak, kemenak, proiekzioak, perspektibak. Har dezagun etorkizuna aztergai.

Nire aletxoa.

Gogora datorkit oraintxe Donostiako ikastola batean andereño dabilen ondarrutar bat. Mantso hitz egiten du, apal samar, buruan bailebilen etengabe, zuhur, hitz egokien bila. Ikusita nago haren metamorfosia tabernaz taberna genbiltzan batean amak telefonoz deitu zionean: arin-arin ez zen ba hasi berbetan. Hura etorria eta bizitasuna!

Ezagutzen dut euskaltegi irakasle mordoxka bat, herri txikietan sortutako euskaldun peto-petoak, beti euskara batu aseptiko uniforme bera ahoan dutela ibiltzen direnak Gasteiz aldean, berdin dio lagun-giroan dauden, edo irakasle batzar batean, edo eskola ematen ikasleei, edo txango batean.

Uda honetan, Idazkuntza tailer bat egiten jardun dugu, eta ikusita taldean bazirela bizkaitarrak, gipuzkoarrak eta nafarrak, saioetako batean proposatu nien txikitako pasadizo bat kontatzeko idatziz, baina nork bere euskalkiaren arrastoak utziz, eta erabakitzeko, testuari eman nahi zioten tonuaren arabera, nola komeni zitzaien idaztea, batuan euskalki-ukitutxo bat emanez, euskalki estandarrean edo maila informalago batean. Haiek izerdiak!

“Terapia” saio bat egiten amaitu genuen. Jabetu ziren ez zituztela bereizten batu-batua, batua ukitu jakin batekin, euskalki estandarra, tokian tokiko hizkera formalak eta informalak. Batzuk mindu eta dena egin ziren: etxeko hizkera etxerako da, eta etxekoekin egoteko, emozioen inplikazioa dagoenerako alegia, eta etxetik kanpo ibiltzeko, batua. Biluzik sentitzen omen dira etxeko hizkera Gasteiz hirian erabilita.

Bi adibide horiek ematen dute zer pentsatua… Orduan, zer da kontua? Etxetik kanpo inplikaziorik gabeko hizkuntza hotza erabiltzea eta etxe barrurako gordetzea bihotzetik ateratzen zaigun hizkera naturala eta samurra? Arima etxekoekin utzi beharra daukagu hizketa-komunitatea osatzeko? Ezin dira uztartu biak? Hortxe dago, nire ustez, gakoa.

Debate honetan sakontzeko gogoa daukanarentzat, bada artikulu eder bat, Leire Narbaiza Arizmendik plazaratua, 2012ko abuztuaren 30ean, Berria egunkarian, Euskalkia izenburua duena.

Eta goseak amorratzen dagoenak azaroaren lehen astean izango du aukera paregabea gogoetan segitzeko. Izan ere, gai hauxe hartu du ardaztzat Mintzolak aurtengo Ahoa Bete Hots jardunaldiak antolatzeko: Euskalkiak, batua eta erregistroa ahozko kultur sorkuntzan.

Egiteke daukagun debatea

Asier Larrinaga Larrazabal

Euskararen normalizazioak urrats handiak egin ditu 1970eko hamarkadatik hona. Uste dut denok onartuko duzuela baieztapena argibide eta azalpen gehiagoren beharrik gabe, eta ni ere, neurri batean, bat nator. Hala eta ere, uste dut badirela urte batzuk normalizazio-prozesua geldi edo oso-oso moteldurik dagoela, eta esango nuke euskal gizartean oraindino egin ez dugun debate bat dela zergatia.

Soziolinguista batzuek «hizkuntza-komunitatea» eta «hizketa-komunitatea» bereizten dituzte. Hizkuntza bera erabiltzen duten hiztunek hizkuntza-komunitate bat osatzen dute, hau da, euskaraz mintzo garenok euskaldun-komunitatea osatzen dugu. Interesgarriagoa da bigarren kontzeptua. Hizketa-komunitatea komunikazio-sare bat da, eta bertan hizkuntza-aldaera sorta bat eta erabilpen-praktika batzuk partekatzen dituzten hiztunek hartzen dute parte. Euskaldunok hain gutxi izanda, gezurra dirudi gure artean hizketa-komunitate bat baino gehiago bereiz daitekeela, baina badira bi gutxienez: kontinentekoa eta penintsulakoa. Esan gabe doa, horrez gainera, dialekto bat edo azpidialekto bat dagoen tokian hizketa-komunitate bat bereiz daitekeela.

Estatu banatan bizi izate hutsak asko aldentzen ditu kontinenteko eta penintsulako komunitateak. Zer ez dakarren batean eta bestean gizarteko bigarren hizkuntza ezberdina izateak! Nire iritziz, baina, bada faktore bat, askoz ere gehiago banantzen eta aldaratzen dituena euskal hizketa-komunitateak: hiztun batzuen mikronizazio-borondatea. Beharbada, gehiegi da «borondate» esatea, baina hiztunok euren jokabidearen bidez erakusten dute ez zaiela interesatzen ezkaratzetik haragoko komunitaterik. Adibide bat ematearren, azken hogei urteko pastoraletan, Junes Casenavek eta Jean Louis Davantek zuberera oso eder eta jatorra erabilita ere, euren testuak euskara estandarretik jauzi txiki batera baino ez daude. Beste pastoralgile batzuek ez dute ardura hori jartzen, edo, beste barik, beste helburu edo interes bat dute.

Haor euskaldunok egin barik daukagun debatea. Hizketa-komunitate bat osatu nahi dugu guztiok? Komunikazio-sare bereko kide izan nahi dugu? Ala euskara ezkaratzerako baino ez dugu nahi? Askok, bai; konforme antzean daude euren euskara-mundua hizketa-komunitatetxo batera mugatuta, eta ez die batere ardura euren hizkuntza-ariketetan gainerako euskaldunak arrotz egiten bagaituzte. Horien artean ez dira gutxi hedabideetan lan egiten dutenak! Tamalgarria da, baina euskara gero eta gehiago da euskaldunok elkarrekin inkomunikatzeko tresna. Espero dut blog honen bidez egiteke daukagun debatea sustatzea, eta egoera hori gainditzeko bidea aurkitzea.