EHULKU eta JAGONET kontsulta-zerbitzuak hizpide

Jesus Mari Makazaga Eizagirre

Nire lehenbiziko ekarpen honetan, nire ibilbide profesionalaren nondik norakoen berri eman nahi dut, irakurleak hobeto koka nazan.

Euskal Herriko Unibertsitatean eta Euskaltzaindian aritzea egokitu zait nire ibilbidean. Euskal Herriko Unibertsitatean, irakasle-lanetan lehenbizi, eta Euskara Zerbitzuan azken dozena bat urtean. Euskaltzaindian, berriz, Gramatika Batzordean aritu naiz azken ia 25 urte hauetan, gramatikagintzan eta kontsulta-kontuetan.

Bi erakundeetan, euskal hiztunei zuzendutako bi kontsulta-zerbitzutan aritzea ere egokitu zait: Euskal Herriko Unibertsitatean, Euskara Zerbitzuaren EHULKU kontsulta-zerbitzuan, eta Euskaltzaindian, JAGONET zerbitzuan. Jakingo duzuen bezala, biak dira Internet bidezko kontsulta-zerbitzuak; lehenbizikoa espezialitateko erabilerako gomendioak eta argibideak emateko sortu zen batez ere, 2003. urtean; bigarrena hizkuntza arrunteko erabilerari buruzko zalantzak eta galderak bideratzeko asmoz sortu zuen Euskaltzaindiak, 2000. urtean.

EHUko Euskara Zerbitzuan askotariko lanak izaten ditugu esku artean: ikasliburu eta ikasmaterial teknikoak zuzentzea, irakasle euskaldunei euskarazko hobekuntza-ikastaroak eskaintzea, hizkuntza- eta terminologia-zalantzak argitzea, hizkuntza-aholkuak unibertsitateko euskal erkidegoan zabaltzea, eta abar.

Euskaltzaindian, Gramatika Batzordeak Euskal Gramatika: Lehen Urratsak (EGLU) gramatika ondu du azken 30 urteotan, hizkuntza-zalantzei erantzuten die, eta berriki EGLU horien hurrengo urratsa ematen hasia da, haien eguneratze-, osatze- eta, inkoherentea badirudi ere, laburbiltze-lana izango dena.

Blog honetako nire ekarpenetarako, batez ere bi erakundeetako kontsulta-zerbitzuetan landutako hizkuntza-gaiez baliatuko naiz. Ez horietaz bakarrik, nolanahi ere; euskararen EGLU gramatika ontzean, orain arteko euskal gramatikagintzan behar bezala landu gabeko gai asko izan ditugu eztabaidagai (mendeko perpausen arloa izan da, alde horretatik, zailtasun handienak eman dizkiguna), eta ekarriko ditut hona eztabaida horiek sortu zituzten gai batzuk. Unibertsitatean testu teknikoen itzulpenen begiraletzetan sortutako gaiak ere ekarriko ditut hona.

Horiekin batera, nire parte hartzearen beste helburuetako bat izango da nire inguruko ekimenen berri ere ematea. Unibertsitatean sortzen ditugun material, aplikazio, argitalpen, dena delakoen berri emango dut, askotan irudipena izaten baitut gauza asko egiten direla euskalgintzan baina askotan ez direla behar bezala ezagutzen, edo, gure erantzukizuna erreparorik gabe onartuz, ez ditugula behar bezala ezagutzera ematen.

Kontu horietako bat dugu EHUko EHULKU zerbitzuaren barruko ekimen bat, EHULKUren aholkuak izenez ezagutzen duguna. Zortzigarren urtez (2006tik hasita), EHUko euskal erkidegoari (irakasle, AZPko kide eta ikasle) aldian-aldian hizkuntzaren erabilerari buruzko aholku didaktiko bat zabaltzen diogu posta elektronikoz: laburra eta ulerterraza. Hasierako urteetan astero eta aurrerago bi astean behin, euskarazko komunikazioan sortzen diren kontu zalantzagarriak, arlo ilunak argitzen ahalegintzen gara ekimen honen bitartez. Sarean dago EHULKUren aholkuak (2006-2010) izeneko argitalpena (pisutsua da, hori bai), lehenbiziko bost urteetako aholkuak, arloka sailkatuak, biltzen dituena. Prestatzen ari gara argitalpen horren bigarren idatzaldia, eguneratua (gaur egunera artekoak sartuko ditugu argitalpen berrian), eta urtearen amaiera baino lehen izango dugu prest, CD formatuan argitaratua, unibertsitatez kanpoko euskaldunentzat ere bai.

Ea poliki-poliki elkarren berri hobeto jakitea lortzen dugun.

Konpetentzia gaitasunaren ordez?

Maite Imaz Leunda

 

Zerbait egiteko gai denaren nolakotasuna da gaitasuna baina competencia hitzak baditu beste esanahi batzuk ere:

– Oposición o rivalidad entre dos o más que aspiran a obtener una misma cosa
– Atribución legítima a un juez u otra autoridad para hacer algo o intervenir en un asunto determinado
(DRAE)

Euskalterm

Orain dela egun batzuk trafikoaren arloan on line egiteko ikastaro baterako materiala bidali ziguten itzultzeko, eta horrekin batera, glosario txiki bat, eta honako hau ageri zen glosarioan, besteak beste:

competencia – gaitasun

Gaztelaniatik itzuli beharreko testua zen, ia beti izaten den bezala, baina testua jatorriz katalanez sortua omen zen. Itzulpeneko lehenengo arazoa esaldi honekin topatu genuen:

El término COMPETENCIA hace alusión a estos dos elementos: por un lado, ser competente en algo implica decir que forma parte de sus tareas, que es de su INCUMBENCIA; por otro lado, también quiere decir que domina, desarrolla o ejecuta esas tareas con SUFICIENCIA, o sea, de manera adecuada o idónea.

Gainera, testuan behin baino gehiagotan egiten zitzaion aipamena Herrizaingo Sailaren argitalpen honi: Mugikortasun Segururako Hezkuntza: konpetentzien gida

Gaztelaniatik mailegu polisemiko bat hartzen dugunean bere esanahi guztiekin mailegatzen dugu eta oraingo honetan horrela egin izan bagenu itzulpena erraza izango zatekeen, baina gure ohiko erabilera eta glosarioean eskatzen zigutena (gaitasuna) alde batera uztea zekarren horrek.

Beraz, egokitzapenera jotzea erabaki genuen eta konpetentzia terminoak inguruko huizkuntzetan bi esanahi dituela ipini genuen. Frantsesez eta ingelesez ere eskumenaren zentzua har dezake compétence/competence terminoak, gaztelaniazko competencia eta katalanezko competència terminoek bezala; ez ordea, lehiarena, hori frantsesez compétition eta ingelesez competition da eta; baina dagokigun testuan ez zen lehia ageri.

Termcat; Kataluniako terminologia aztertzeko organismoa

Gero, testuan zehar gaitasun erabiltzea erabaki genuen. Argitalpenari aipamena egiterakoan, ordea, konpetentzia erabili genuen, eta batzuetan, izenburuetan esaterako, biak aipatu genituen sinonimo gisa.

Peredikua

Mikel Taberna Irazoki

Bi aldiz izan dut Ederlezi pastorala dastatzeko fortuna: estraina, joan den urteko martxoan, Zuberoan, Gotainen, Xiru festibalaren kariaz; eta bigarrenik, aurtengo maiatzean, Iruñeko Burgoen plazan (Duguna dantza taldeak eta Zaldiko Maldiko, Euskaldunon Biltoki eta Karrikiri elkarteek antolaturik). Denbora puska bat joan da ordutik honat, baina aste honetan nire kolaborazioa idazteko agindua espres etorri zait aspalditik hartaz idazteko nuen asmoa gauzatzeko, igandean Bilboko Arriagan berriz ere emanen baitute (agian ere ez azkenekoz).

Pastoral honetan buhame-populuak XVII. mendetik XXI.era Euskal Herrian bizi izan dituen goitibeheitiak kontatzen zaizkigu, obrak dirauen denborara nahitaez errenditurik: ijito-jendeak jasan dituen jazarpenak eta zigorrak; lur honetan gelditu eta bertan nola errotu diren; eurekin batera ekarri duten kultur eta gizarte ondarea…

Testuaren egile nagusia Mixel Etxekopar dugu, baina gai hau lantzeko iturria Nicole Lougarotek eginiko ikerketa-lana da, Bohémiens[i] liburuan irakur daitekeena.

Etxekoparrek obra ederra idatzi du, xehetasun niretzat jakingarriz hornitua. Konparazio batera, nik ez nekien San Joaneko surako egurrari “xarnafera” erraten zitzaiola edo “xikoka aritzea” larrua jotzeari; ez nituen ezagutzen eskean ibiltzeko (“Pika hau hau hau…”) edo jendea sendatzeko (“Txingilinkor Mingilinkor…” ─hainbertze tokitan adituriko “Xinguli Minguli” edo “Xangolo Mangolo” gisakoak oroitarazten dizkigutenak─) erabiltzen bide diren formula-kanta batzuk; erromintxelazko edo Iparraldeko ijito euskaldunen bertako aldaerakoak diren hitzak ere txertatu ditu testuan (ez nekien “love” sosa zela)… Bakoitzak gauza jakin batzuei erreparatuko die, lehendik norberak dakienaren arabera, baina, nolanahi ere, kanpotik joanik manex edo dena delako garenontzat hagitz aberasgarria da horrelako bertze doinu-ele-erranera batzuk aditzea.

“Ederlezi” bedatseko besta handi baten izena da Balkanetako buhameentzat, baina obra honentzat ere ezin hobeki ematen du, iduri baitu “lezio ederra” ari zaizkigula erraten, ondorio horixe atera baitugu ni bezalako ikusleek.

Zergatik lezioa? Kontatzen digutenagatik. Funtsean, Etxekopar-Lougarotek ohartarazi nahi gaituzte buhame-ijito jendea orain dela lauzpabost mende hasi zela ailegatzen Pirinioen bi aldeetako lur saindu hauetara, eta haietako aunitz bertan errotu zirela. Jende hura euskararen lurretan euskaldun egin zen, eta erdaren lurretan erdaldun, eta bietan bertako hizkera propio berezia garatu zuen, zekartenaren eta bertakoaren arteko topaketatik sortua (erromintxela, kalo edo bertze). Liburuan irakurritakoak eta emankizunean ikusi-aditutakoak bati pentsarazten dio, bertzeak bertze, balitekeela hori izatea Euskal Herrian hainbertze herriri “ijito-herri” deitzeko arrazoia. Bertzalde, populu horrek gure artean hainbertze urteko historia duela jakiteak kanta berri bat asmatzeko gogoa ere bizten du, honelako leloa izanen lukeena, adibidez: “horiek kanpokoak baldin badira, nor arraio da hemengoa?”. Bertzela ere errateko, Pernandoren egia bat: lehengoen ondorengoak gara, haien ondokoen ondotik etorri gara gu.

Garbi dago gure herria pasaleku ez ezik pausaleku ere izan dela ─eta badela─ aldi berean. Pastoralean garbi erraten digute: “Eüskaldunek ez günüke sekula behar ahantzi gure aria beti dela besteen kürütxatzez hazi”. Alegia, hamaika kolore garela, hamaika jende-klase, eta, dakigunagatik, buhame edo ijito ere bai.

Hain zuzen ere, ijito-buhame… zer hitz erabili populu hau izendatzeko? Etxekoparrek “tzigano” hautatu du, hitz ez-markatu bezala (Erdialdeko Europan, ordea, peioratiboa omen da), uste baitu Iparraldean zenbait jenderentzat “buhame” erratea iraingarria dela. Hegoaldean, “ijito” dugu zabalduena, dudarik gabe, bere aldaera guziekin: ijitu, jito, gito, kito, kitu, ejito, zito, xito… Baina hitz hau ere erabiltzen da burla edo irain egiteko, zoritxarrez, nahi gabe (ezjakintasunez) edo nahita (ederki jakinda zer ari garen) jende talde oso bat laidoztatu eta mendratuz (egia da bertzela ere erabiltzen dela, maitasunez edo norbait txantxetan zirikatzeko asmoz, eta abar). Ijito etorkikoa dela dakienarentzat, mingarria da erabilera hori, baina gainerako ezjakinei buruz erranen nuke patetikoa ere badela, frankotan, norberak ijito edo buhame kastatik puska ttiki edo handi bat izaki eta hitza horrela erabiltzea. Liburuaren eta pastoralaren egileek ispilu bat paratu digute begien parean, nor-zer garen ikus dezagun; begiratzen jakitea falta.

Hiztegi Batuak “motxaile” hitza ere ematen digu “ijito, buhame” adierarekin, baina ez dakit gaur egun non-zenbat dabilen; “kaskarot” ere hor dugu, hiztegi horretan berean “Lapurdiko kostaldean bizi zen giza talde bateko kidea” definiturik, baina Lougarotentzat jende hura mintzagai dugun populukoa zen (eta Kaskarotenetik ikastolako jendea bidali nahi Ziburun!); eta Lougarotek bilduriko informazioaren arabera, baita ere, gure aitzineko ijitoei zenbait tokitan “vizcaíno” edo “biscayen” erraten zieten.

Erran dudanagatik, bereziki, eskerrak emateko eta zoriontzeko lana egin dute gotaindarrek, baina, horretaz gainera, pastoralean doinuak eta koreografiak ere badira, musikariak eta antzezleak. Denen artean, sekulako obra plazaratu dute, beharrientzat bezalaxe begientzat ere arrunt gustagarria.

Ederlezin ijito-buhameak nola erakusten dizkiguten ikusirik, ezin dut ebitatu konparazioa egitea ETBko programa batzuetan jende berberaz ematen diguten irudiarekin. Nafarroan, zenbait tokitan kate horiek ezin ikusi, eta batzuk, euskararen izenean, behin eta berriz eskatzen ari gara funtsezkoa dela ikusi ahal izatea problemarik gabe. Hori horrela bada ere, orain garbiago dut ordu batzuetan pantaila itzali beharko genukeela, eta antzerkira joan (pastorala edo bertze) gure jakin-mina eta dibertsio-gosea asetzera.

Itxaro Bordak, Zeruetako erresuman, “buhameen hizkuntza” erraten zion bertze toki batzuetan “sorgin-solasa” erraten diogunari, Xabier Olarrak Queneauren Estilo-ariketak euskaratu zuen hartan “zapo-erdara” deitu zionari. Nolabait amaitu beharko baitut gaurkoa (luze samarra atera da), horretaz baliatuko naiz despeditzeko: opongipi eperrapanapak gopogopoapan hapartupu epetapa gapaipizkipi eperrapanapak baparkapatupu!

[i] Liburua bera ez, baina liburuko edukiarekin lotutako informazio franko hemen: http://mascarades.eu/

Hikako jarduna eta batua

Juan Luis Zabala

Eginahalak eginda, ez dut aurkitu aipu zehatzik, baina behin baino gehiagotan entzun eta irakurri diet hala Iñaki Segurolari nola Patziku Perurenari hikako aditz formak batzearen aurka daudela. Ez dut inoiz ulertu, ordea, nola egon daitekeen hikako jardunaren alde eta batuaren alde dagoena hikako aditz formak batzearen aurka. Badira motiboak batuaren aurka egoteko, baita hikako hizketaren aurka egoteko ere, baina biak ontzat emanik biak uztartzearen aurkakorik ez zait bururatzen.

Hikako aditz forma batuak izateak ez du esan nahi, jakina, batuak ez diren hikako formek betiko desagertu behar dutenik, edo haien erabiltzaileei isunak edo kartzela zigorrak ezarri behar zaizkienik. Baina hikako aditz forma batuak ez al dira beharrezkoak, esate baterako, hikako hizketa erabiltzea erabakitzen den itzulpen batean, edo leku jakin bateko euskararekin loturarik ez duten euskara batuko testuetan ere, horietan hikako jardunari lekua egitea erabakiz gero?

Beste kontu bat da noiz komeniko litzatekeen forma batuak erabiltzea, eta noiz bestelakoak, norberaren hizkerari dagozkionak. Hori eztabaidatu daiteke, baina hikako aditz forma batzearen aurkako jarrera ulergaitza egiten zait, euskara batuaren eta hikako jardunaren alde dagoenaren aldetik behintzat.

Euskara batuaren arazo nagusietako bat, Fermin Etxegoienek nire ustez zuzen dioen moduan, dentsitate gutxi duela baldin bada –eta horrenbestez, lege fisiko hutsei men eginez, erakarmen gutxi–, hikako aditz forma batuen arazoa horixe bera da baina neurri askoz larriagoetaraino areagotua; hikako aditz forma ez-batuekin alderatuz gero ere, haiek baino askoz ere dentsitate gutxiago dute hikako aditz forma batuek.

Konponbide magikorik eta erabatekorik ez da izango, baina ETBn euskaraz azpidatzitako zein bikoiztutako pelikulak ikustea, horietan hikako forma batuak erabiliz, suspergarri bikaina izango litzatekeela ez daukat dudarik.

Hizkuntzaren historiak I

Borja Ariztimuño Lopez

Hizkuntzak belaunaldiz belaunaldi garatu eta aldatu diren egiturak dira, urteen joanean pieza zaharrak erauzi eta berriak erantsi zaizkienak. Gizakien arteko lan kolektiborik miresgarriena inondik ere.

Oraindik ez dakigu, eta litekeena da sekula ez jakitea, non-noiz sortu z(ir)en hizkuntza(k); bistan da, singularra ala plurala behar duen ere ez jakinki! Hala ere, merezi du ur(te)-lasterraren kontra murgiltzea.

Hizkuntzak, errealitate akustiko eta mentalak izanik, soilik izkributan jarritakoan sartu ahal izan dira historian, historia zentzu hertsian, dokumentaturikoan alegia. Horrek ez du esan nahi, jakina, lehendabiziko idatzien aurretik gure arbasoek zer-nolako hizkuntza zerabilten ezin jakin dezakegunik, historiaurrera hurbildu ezin gaitezkeenik (baina nor edo nor tematurik egonagatik ere, genetikak eta haitzuloetako pinturek ez dute ezer esatekorik kontu honetan).

Adibide ezagun bat ipintzearren: mendebaldean dau eta dot, erdialdean du (testu zaharretan deu) eta det (antzina, deut), eta ekialdean du eta dut esan izan badira historikoki, eta ninduzun bezalako adizki orokorretako -du- kontuan harturik, *dadu eta *dadut bezala berreraiki genitzake, arazo handiegirik gabe, *edun aditzaren adizkiak (Gasteizko hizkeran eun zena). Berdin nas (lehen nax), naiz eta niz hirukotearekin (eta naizateke bezalako formen laguntzaz): *naiza ateratzen zaigu.

Izartxoek sorrarazten duten misteriozko lausoaren pean, ordea, egiazko forma baten isla dagoela ez genuke ahantzi behar. Inoiz segurtasun osoz, inoiz zalantzati, betiere ahalik eta fidelen izateko asmoaz, baiezta dezakegu antzinako euskaldunek, VIII. mendearen inguruan hor nonbait (Donemiliagako glosetako dugu hura baino lehenago, gutxienez), euskaldun guztiek, *dadu (edo are dau), *dadut (edo are *daut) eta *naiza (edo are naiz) esaten zutela, beste hainbat gauzaren artean.

Besterik da zergatik eta nola gauzatu zen batasun hori, hots, euskalkietako aldaera ezberdinak eman dituen jatorrizko formaren hedadura geografikoa eta aldaerak berak elkarrengandik asko ez bereizi izana. Batzuek,[1] euskara lurraldez mugatuago zelako usteari jarraiki, hedakuntza berantiar bati egotzi izan diote batasun ez hain aspaldiko hori. Bestetzuek, hiztunen egituratze sendo bat dakusate, garai hartako bateratzearen oinarri.

Edonola ere, gai zirraragarria da hizkuntzaren historiaurrea, egungo euskara ere are hobeto ulertzen laguntzen diguna, eta historia-liburuek nahiz liburu historikoek dioskutena baino harago irakats diezagukeena.

[1] Ildo beretik doake atzo lehenengoz erakutsi zuten dokumental hau.

Lainoa eta euria

Maialen Marin Lacarta

Orain dela astebete justu-justu, nire lehenengo klasea eman nuen Hong Kong Baptist unibertsitatean. Irakasgaiak «Reading Chinese Literature in Translation» du izena eta ingelesez ematen dut, Hong Kongen unibertsitateko klaseak ingelesez ematen baitira. Hogeita hamabost ikasle ditut, hemengoak gehienak, eta Txinakoak lau edo bost. Jakin-minak jan dizkit barrenak azken aste hauetan, esperimentu honek nola aurrera egingo duen ikusteko irrikatan bainago, eta ilusio handiarekin hasi nuen klasea. Adi-adi entzuten zidaten moduarengatik, ikasleak esperientzia berri baten zain zeudela zirudien. «I am curious to see how a Spanish lady teaches this course», esan zuen batek. Estereotipoen alarma piztu zitzaidan berehala. Euskalduna naizela azaltzeko aprobetxatu nuen, ea hori zer den bazekiten galdetu nien, eta batek hizkuntza bat dela erantzun zidan. Zertaz ari nintzen uler zezaten, hizkuntza bat izateaz gain shaoshuminzu (少数民族) bat dela esan nien, Txinan etnia minoritarioei deitzeko erabiltzen den terminoa aipatuz. Orain ez naiz termino horren konnotazioekin hasiko, baina segituan ulertu zuten zer esan nahi nuen.

Lehen klase honetan, txinera klasikoari eta haren literaturaren kontzeptuari buruz aritu nintzen, eta itzultzailearentzat erronka bat izan daitezkeen zenbait ezaugarri linguistiko eta literario aipatu nituen. Testuartekotasuna da horietako bat. Txinako literaturan, bai modernoan eta bai klasikoan, oso ohikoa da beste literatur obra garaikide edo zaharrago bati erreferentzia egitea. Testuartekotasun horrek forma ezberdinak har ditzake: beste obra bateko pertsonaia baten aipamena izan daiteke, esaera bat metafora bihurtuta erabiltzea, gai bera lantzea, eta abar. Testuartekotasuna testuinguru txinatar hutsean aipatzearekin ez dut esan nahi beste literaturetan ageri ez denik –Bibliari egindako erreferentziak datozkit burura, adibidez– baina, txineraren kasuan, hainbat arrazoi historiko bitarteko, oso ohikoa da.

Ezaugarria agertzeko, literatura klasikoan metafora bihurtu den esaera baten adibidea aipatu nuen. Lainoa eta euria: yunyu 云雨. Jatorrizko istorioa Song Yuk idatzi omen zuen K.a. hirugarren mendean. Istorioaren zati batek honela dio:

Behin batean, erregea pasieran zebilen Gaotangen. Nekatuta zegoenez, lo kuluxka bat egin zuen eta, ametsetan, emakume batek hitz egin zion: «Errege, Sorginen mendian bizi naiz, atzerritarra naiz Gaotangen. Erregea hona etorri dela entzutean, nire burkoa eta ohea eskaintzera etorri naiz». Eta erregeak harekin gozatu zuen. Emakumeak, joan baino lehen, esan zion: «Sorginen mendiaren isurialde eguzkitsuan bizi naiz, gailur garaiaren haitzartean. Goizean egunsentiko lainoa naiz, iluntzean, labaintzen den euria. Egunsentiero, iluntzero, Eguzki terrazaren oinean».

Geroztik, literatura klasikoan lainoa eta euria edo Eguzki terraza ageri direnean, erotismoarekin lotzen dira.

Itzultzaileak lotura horiek antzemateko gai izan behar du eta, horretarako, ezinbestekoa zaio literatura ondo ezagutzea. Txineraz eta beste hainbat hizkuntzatan idatzitako komentario eta obra kritikoak oso lagungarriak izango zaizkio sakontze-lan horretan, literatura klasikoaren kasuan batik bat.

Hala gertatu zen Aiora Jakak eta biok itzuli genuen Mo Yanen Hori da umorea, maisu! liburuan ere. Bertako «Sendagai miragarria» ipuina Lu Xunek 1919an idatzitako «Sendagaia» ipuinean dago inspiratuta. Kasu honetan, bi ipuinen gaien antzekotasunean eta bien karga ideologiko garrantzitsuan ikusten da testuartekotasuna. Lu Xunen obra hain da famatua, non txinatar literatura ikasi duen edonork antzemango baitu erreferentzia hori. Euskaraz gal ez zedin, oin-ohar bat jartzea erabaki genuen guk, gehiago jakin nahi zuten irakurleak Lu Xunen obrara bideratzeko.

Lehenengo klasea besterik ez da izan, eta ideia asko ekarri dizkit dagoeneko burura. Konturatu naiz hemen ere Europan zabaldu diren hainbat mito orientalista bizirik daudela: literatura klasikoaren idealizazioa eta modernoaren gaitzespena, eta historiarik gabeko literatura aldagaitz baten ideia. Baina gai hauek beste baterako utziko ditut. Ematen ari naizen irakasgaiaren izenburuak dioen bezala, «in translation» bizi naizela iruditzen zait eta, oraingoz, «lost» ere bai.

Azkena, hainbat konturen gainean

Oskar Arana Ibabe

Mendebaldeko euskalkietan erakusleak erabiltzen diren modua estandarrean erabiltzerik ba ote den argitzeko, ez dut ezer aurkitu estandarrari buruzko liburuetan; hauxe baino ez (Euskal Gramatika, Lehen Urratsak,1, 88. or.):

Bestalde, erakusle hauek artikulu modura ere erabil daitezke:

a) Erlatibozko perpausetan, lehen edo bigarren pertsona singularrari
badagozkio:

(236) Hainbeste bidegabekeria egin duzunorrek ez duzu errukirik merezi

b) Erlatiboaren pareko egituretan, erlatiboaren aditza azaltzen ez bada ere:

(237) (a) Nik pekatarionek (nik, pekatari naizen honek)
(b) Zuk zerriorrek

(Hala ere, batipat bizkaieraz, pertsonari ez loturik ere azal daiteke, baina aurretik gradu bereko erakuslean doan neurrian:

(238) Hau etxeau benetan polita da

baina ez *etxeau benetan polita da).

Ikus beste adibide ezagun hau:

(239) Maritxu nora zoaz, eder galantori

Kantu honetan, –ori elementuak ez du ezer seinalatzen. Izen sintagma horrek eskatzen duen artikulua baizik ez da. Alde honetatik esan dezakegu erakusle bakoitza bilaka daitekeela (eta bilakatu dela) artikulu:

(240) Nik bekatarionek aitortzen diot ..

Azken batetan, –a bera ere hirugarren graduko erakusle artikulu bilakatua baizik ez da. Gaur egun, –au eta –ori, lehen eta bigarren pertsonari loturik erabil ditzakegu forma markatu bezala; –a, berriz, edozein kasutan erabil daiteke. Hain zuzen, –au, –ori oraindik ere maiz erabiltzen ditugu erlatibozko perpausen ondoren:

(241) Zeure bizitzan dirua barra-barra erabili duzunorrek, proba ezazu oraín nolakoa den miseria

Beraz, era horretako erabilerak mendebaldeko euskalkiaren eremukotzat deskribatzen ditu EGLU 1ak. Hala ere, era horretako zenbait egitura baliagarriak izan daitezke estandarrean ere. Aurreko batean, esapide honen inguruan gogoetan jardun nintzen, hiztun adindu baten ahoan entzun eta nire baliabideen errepertoriotik desagerturik edo desagertzekotan zela oharturik: “Ilobak Bilbora joan behar zuen domekan, eta bertantxe egunean joan nintzen neu ere”. Badakit ugariak direla estandarrak hori esateko ematen dizkigun baliabideak, eta, beharbada, debekatu ere ez du debekatzen nik aipatutako hori, baina esapide hori eta antzeko beste batzuk (orduan sasoian, ipuin edo kontakizun bati ekiteko egitura, bururatzen zait) estandarrezko erabileratik kanpo geratzen dira sarri, euskalkiaren eremuan hesiturik. Esango duzue Bertantxe egunean beste era askotara esan litekeela beste formula batzuekin, egun hartantxe, orduantxe, ber egunean, …baina tokia eman beharko litzaioke estandarrean. Badu beste baliabideek ez duten trinkotasun bat, indar bat, intentsitatea bat. Eta berdin orduan sasoian egiturak ere.

Ohar horrekin batera, gogoeta bat ere egin nahi dut nire azken ale honetan; ohiko kezka, gertaera baten inguruan. Beharbada ez nuke aipatu beharko, gure blog hau, berez, ez baita hizkuntzaren normalizazioaz aritzeko. Baina sarri erabili izan dugu bestelako kezkak, beti gure hizkuntzaren ingurukoak, husteko leku gisa, psikoanalistaren etzaleku baten moduan, eta halaxe egingo dut nik ere oraingoan, inor aspertzeko asmorik gabe. Hona hemen gogoeta: Arrasaten izan zen, hirurogei familia bizi diren dorre edo etxe-orratz bateko ugazaben batzarrean. Obra batzuen gainean berri eman behar zuela-eta, ugazaben komunitateko zuzendaritza-batzordeak batzarrerako deia egina zuen. Gai zail samarra zen, teknikoa, eta erdara hutsean egin zen osorik, hasi eta buka. Zuribidea, “erdaraz arinago egingo dugu batzarra”. Ez zen kexurik izan. Etxe horretan, euskaldun asko bizi da, baina inork ez zuen ezertxo ere esan, nik neuk ere ez. Jokabide horren zergatikoa, hortxe aipatua, zuribide labur horretan, “erdaraz arinago egingo dugu batzarra”. Garaion seinale. Efikazia, arintasuna. Ez dagokio, beharbada, gertaera bakar horretatik, gizarte osoan hizkuntzari buruz gertatzen dena azaltzeko estrapolazioa egitea. Baina Arrasate zen, ez Gasteiz, ez Iruñea. Gizartea bada bezeroa eta euskararen arloko profesionalok hornitzaileak edo saltzaileak, eskariaren ahula ikusita, gureak egiten hasia dela esango nuke. Corpusa, estatusa, prestigioa edo ospea, erabilera eta ezagutza omen dira, europar teknikarien esanetan, hizkuntzaren osasuna neurtzeko indizeak. Indize horien guzti-guztien oinarrian, hauxe dagoela esango nuke: norberak bere hizkuntzari edo hizkuntzei buruz duen jokabidea, norberaren baloreen eskalan zer maila dagokion, zer balio ematen dion, zer garrantzi duen norberarentzat norberaren hizkuntzak edo hizkuntzek mundualdi hau egiteko, eta zer balio aitortzen diogun gure hizkuntzari edo hizkuntzei gure ondorengoei utziko diogun munduan. Hori argituta, gero dator bigarrena: zer balio edo zer garrantzi aitortzen dioten botere publikoek, gureek zein gure gaien eta auzien gaineko agintea bereganatua dutenek, hizkuntzari, berezkoari (hala deitzen dio Gernikako estatutuak euskarari; Euskal Herri osoan ez du oraindik estatusik aitorturik), gure Euskal Herri honetan aditzen direnetan ahulenari. Baina lehen eta bigarren maila horietan, lehenengo maila igo behar da hasteko, lehena da oinarria. Bigarrena gero dator. Joan Fuster valentziarrak erantzun zion kazetari bati, Valentziar herriaren katalan izateko valentziar moldeari buruz galdetu ziolarik, ea zer nahiko lukeen Valentziar herriarentzat, autonomia, federalismoa, burujabetasuna edo zer; erantzun zion berak nahiko lukeela Valentziar herriak kontzientzia izatea bere valentziartasunaz, bere katalantasunaz, kontzientzia zela lehengo, berak hori nahiko lukeela, eta kontzientzia hori bermatuz gero, zernahi joko zukeela ontzat; kontzientzia hori zela, ez beste ezer, herri izateko bidean egin beharreko lehen urratsa…

Eskerrik asko denoi, antolatzaile, irakurle, idazlekide nahiz editatzaile, blog honetan parte hartzen uzteagatik. Gauza handia izan da. Ikasteko eta disfrutatzeko modua. Pozbidea izan da niretzat horrenbeste lagunen ondoan iritzia eman ahal izatea, eta hain jende ikasiaren ondoan idaztea, betiere gehiago ikasteko eta hizkuntza maitagarri honen zokomokoetan barrena argi eginez jolasteko eta atsegin hartzeko. Gustura irakurriko ditut zuenak aurrerantzean, eta, beharbada, aurrerago, neure burua jantziago nahiko nukeelarik, joko dut atea, tartetxo bat egin diezadazuen.

Laster arte.

1831, testamentu bat euskaraz

miel a. elustondo

“Gure ibilaldi folklorikoetako batean euskarazko testamentu hau aurkitu dugu Saran. Bitxitzat ematen dugu hemen –gauza arraro bat, menturaz–, ez dugulako gure hizkuntzan izkiriatuko testamenturik ezagutzen. Dokumentu honek ez du balio handirik testuaz denaz bezainbatean, egiazki; ukan lezake balioa, dena den, izkiriatu zuten aroa aintzat hartuz gero. Kasu bakarra da? Ba ote gisakorik? Baiezkoan, merezi luke argitaratzea.

Hona, beraz, erran delako dokumentua. Sarako Lehetchipia etxetik dator; Rosalie Dornaletchek sinatua da, egun etxearen nagusi diren Ariztia anderea eta Adrienne Diharasarry andereñoaren aitzindarietarik izan baitzen Rosalie Dornaletche.

Sare mayaxaren 25, 1831. Ditudan guciez eguiten dut iloba Caroline ondoco ditudan ontasun linya muble guciez solamente emanen dio ene aispa Virginiri ontasunaren erdiaren goçamena, Virgini biçi deino eta hura hil ondoan gucia carolinaençat… ene ascen disposioneac dire hauc. Rosalie Dornaletche ne varietur. E. Barbet, J. ff. de P. (Juge faisant fonction de Président).

Eta hona hemen itzulpen ofiziala:…”

Itzulpen ofizial horixe, frantsesez egina, gorde dizugu…

Kameleoien gisara

Itziar Diez de Ultzurrun

Fernando Rey lankideak Marta Merajver itzultzailearen hitzak eta iritziak ekarri zizkigun aurrekoan eztabaidagai, gogoetarako balia genitzan. Proposamenari heldu nik, eta hari horretatik tiraka hegaldatu zaizkidan gogoeta-krispetez mintzatu nahiko nuke gaurkoan. Merajverek esaten digu itzultzaileak gordean behar duela, eta zubi ikusezin bat sortu beharra duela egilearen eta irakurleen artean. Uste horretakoak izan dira berriki arteko itzulpen teoriak, Bakartxo Arrizabalagak 2007an idatzitako Itzulpena eta feminismoa artikuluan azaltzen zuen bezala:

“Orain arteko itzulpen teoriak jatorrizko testuarekiko leial eta baliokide izango den itzulpen biribil bakarra lortzeko ereduaren bila ibili dira. Azken teoria postkolonial eta feministek, berriz, birkodetze prozesua baino areago komunikazio prozesua dute itzulpenean ikusten, eta prozesu horretan itzultzailea ez da jadanik bitartekari neutro eta ikusezina. Ardura berria hartzen du bere gain, bi erkidegoen arteko bitartekari lanetan, non bere hautuen erantzule agertzen baita”.

Ederra litzateke pentsatzea ikusezinak garela, ikusezin izan gaitezkeela, itzulpen biribil hori lortzerik badela eta posible dugula -bi gehi bi lau direla esaten dugun segurantzia berberaz- testu bat hartu, itzuli eta irakurleari esatea: “Tori, hemen duzu ITZULPENA”. Nire iritziz, ordea, xede ezinezko horretan indarrak xahutu beharrean, hobe da apalago agertzea eta irakurleari aitortzea: “Tori, hemen duzu nire ahaleginaren emaitza, nire hurbilpena; hauxe da hemen eta orain proposatu dezakedan bertsiorik onena”.

Azken batean, ezin uka gurea sormen-lana dela, eta, sormen-lan orotan bezala, itzultzaileon egitekoaren puskarik handiena bururatzen zaizkigun aukera posible guztien artean gure ustez aproposena den hori hautatzea dela. Etengabe hautatu behar horrek berak erakusten digu, nire ustez, hainbat bertsio proposa daitezkeela beti, eta norberaren ezagutzaren eta gaitasunen, eta gabezien eta nahikundeen, eta filia eta fobien menean hartzen ditugula gure hautuak. Baztertzea baita, segur aski, sormen-prozesu guztietan egitekorik zailenetako bat (lana bukatuta dagoela erabakitzea bezain nekeza batzuetan), eta gure erabaki eta baztertze horietan bihurtzen da ezinbestean ikusgarri gure eskua, Bakartxok dioen bezala gure “hautuen erantzule” garelako. Onerako zein txarrerako, gurutzegunez, bide okerrez eta joan-jinez beteriko zeregina da itzulpena, eta ez, nire esperientzian behinik behin, barneko ahots irmo miresgarri bati jarraikiz egin daitekeen ibilbide zelaia. Eta ez al du, bada, aukeren ugariak kitzikagarriago bihurtzen gure lana?

Nire aburuz, beraz, interesgarria litzateke leialtasuna birdefinitzea gure lanbidean, ikusezintasuna aldarrikatu beharrean emankorragoa iruditzen baitzait nork bere eskuaren kontzientzia hartzea, gure erabakiak ohartuki hartzea (ahal dugun heinean, gutxienez; horretan saiatzea behintzat), gure aztarnen jakitun izatea eta haien gainean hausnartzea (nork bere buruarekin, gutxienez): gure lan moldeak -lan bideak- ikusgarri egitea eta, gehienez, nahi izanez gero, kameleoien estrategiez balia gaitezkeela pentsatzea, haien gisara azalaren kolorea aldatzen jakitea gure itzulpenaren mintza gardena izan daitekeela sinestea baino.

Itzulpen automatikoaren azala eta erraiak: deep learning-a

Karlos del Olmo

Gero eta jende gehiagok jotzen du aspaldi honetan itzulpen automatikora, batez ere sarean doan (?: espazio birtualean denak badu kostu bat, erabiltzaileak nahitaez pagatu beharrekoa, konturatzen ez bada ere) topa daitezkeen tresnen bitartez. Itzultzaile profesionalek badakigu emaitzak ez direla oso erabilgarriak izaten (oraindik) eta edizio lan handi eta neketsua behar izaten dutela (hasieratik itzultzea baino neke handiagoa gehienetan). Eta zergatik diogu “oraindinokarren”? Abiadura esponentzialean doalako garapena.

Horrelako robot batzuen erraietan datzan teknologiaren oinarria zelakoa den jakiteak lagundu diezaguke itzulpen ekintzan datzan adimen mekanismoa hobeto aditzen. Dirudienez, gainera, 2014. urtea itzultzaile automatikorik bikainena lortzeko lasterketa jomugaren batera ailegatuko omen da, eta itzultzaileak, apurka, zuzentzaile edo estilo jorratzaile bihurtuz joango gara: erne!, interpreteen lana ere heldu daiteke urte batzuen bueltan murriztera, azken xedea pertsonen ahozko berbaldia aldi berean beste hizkuntza batzuetara ahoz ere ematea, ahoak bota ahala —eta 80 bat hizkuntza dute, egun, laneko berbetatzat, hortaz…—.

Estatistika eta ekonomia dira, besteak beste, horrelako makinen bihotza eta odola. Adimen artifizial ere esan diezaiokegu. Eta zergatik esan dugu hizkuntzari eta itzultzeko ekintzari bestela begiratzera behartzen gaituztela? Hiztegiak eta gramatikak, haragizkoen tresna nagusiak, ez darabiltzatelako itzultzaile elektronikoek.

Internet arakatzeko bilatzailerik ezagunenetako batek linean eskaintzen duen itzultzaile automatikoak, egunean, mila milioi itzulpen ekintza automatiko gauzatzen ditu (ahaztu gabe haragizko itzultzaileek itzulpen memorietarako eskaintzen diguten lineako tresna erabiltzean ematen diegun bazka): milioi bat liburu adina, EGUNEKO!

Gaur arte, oraindik ez dute lortu ordenagailuak hizkuntza natural bat bera ere ikasterik, zer esanik ez, askozaz ere gutxiago 80, ahalegin titanikoa behar luke.

Oinarria linguistikoa barik estatistikoa bada, zelan dihardu?: “dena delako hizkuntzako kate / hitz hau honela itzultzen da beste xede hizkuntza horretara beste berba edo segida horretatik hurbil egonez gero”. Gure burmuinak ere antzera dihardu? Ezetz? Zer egiten du itzultzaile on baten barruko ordenagailuak (sen deritzonak )? Estatistika erabili, helburuaren, testuinguruaren eta lortu nahi duen efektu estetikoaren arabera aukeratzeko.

Baina Interneteko zerbitzu-emaile horiek datu-base ikaragarri handiak eta haiek prozesatzeko makinak behar dituzte, hain suertez, erabiltzaileei esker egunik egun lortzen dituzten gauzak (doako corpusak eta publizitate bidezko dirutzez erositako makinak eta ordainduriko adituak).

Kalitatea hobetzeko bide bakarra, gero eta feedback handiagoa lortzea, baina pertsonei tresnak doan eskainita, erraz lortu ohi dute.

Nondik datoz, dena dela, akats horietako batzuk? Hizkuntza batetik bestera zuzen eta artez itzuli beharrean, ingelesa zubi hizkuntzatzat erabilita. Horren zioa ez da, dena dela, anglosaxoien egozentrismoa edo inperialismoa (hori ere bai?) ekonomia baino: zenbait industriatan edo aireportutan bezala, errazago gertatzen da salgai banaketa edo hegaldiak izar baten antzera antolatzea erdigune baten inguruan eta erdialde hartatik gero beste edonora bidaltzea. Hizkuntzekin, antzera dihardute, hau da spoke-hub edo hub and spoke bat darabilte: edozein berbetatik ingelesera itzuli eta, ostean, ingelesetik beste edozein mintzotara. Gainera, estatistikoki, beti izango zaie errazago horrelako tresnei ingelesaren eta beste edozein hizkuntzaren arteko testu itzuliak topatzea beste ezein hizkuntz bikoteren artean baino. Funtzionamendu ekonomiko horren zorra: akats tasa handiagoa gertatzea hizkuntz bikoteka jardunik baino. Esaterako: ingelesa zubi hizkuntza baliatuz, vous êtes formak ia beti izango du ordain bakarra, ingelesean tasun batzuk galdutakoan: “(zu) zara”

Eta zer da guztiaren oinarrian datzan dena delako deep learning hori? Algoritmo multzo bat, pertsonen garuna imitatzeko formula logiko eta matematikoen bilduma bat (besteak beste, egun zenbait telefono mugikorren ahozko morroiek darabilten sistema). Ikaskuntza sakon horri neurona sare sakon ere deritzote, bestela esanda, burmuinak hitzak edo aurpegiak ezagutzen saiatzen denetako ekina simulatzen du. Neuronen antzera, geruzak eta geruzak antolatzen dituzte makinan. Duela gutxi arte, geruza kopuru txikia erabiltzen zuten ingeniariek; egun, aldiz, gero eta gehiago (azken buruan, erabiltzaileen agindu zenbait ulertzeraino heldu dira mugikorrak).

Guztiarekin ere, neurona mota guztiak ez dituzte antzeratzen, ahotsa, ikusmena eta testuak besterik ez dutelako ulertu gura; azken helburua erabiltzaileei esker publizitatearen bitartezko irabaziak emendatzea da merkataritzako xedea, ez pertsonek eta kulturek elkar ulertzea.

Hizketak ezagutzeko orduan, beste programatzaile batzuk semantikaren alorrera hurbildu dira; gauza jakina baita sintaxi aldetik perpaus bat ondo eratuta egon arren, semantika aldetik esangurarik ez izatea gerta daitekeela. Hala, informatikari eta ingeniariekin batera, softwareari hitzen esangura irakasten ahalegin ari dira, “garun semantiko” halako bat sortzeko, makinak erabiltzailearen esana eta idatzia uler ditzan, ikaskuntza automatiko halako bat abiarazten duelako ikaskuntza sakoneko sistema horrek.

Dena dela, neurona sareak alorretako bat besterik ez da, bestelako ikasbide batzuk ere dituztelako makinek: erabaki zuhaitzak, elkarketa arauak, kasuen araberako arrazoitzea, azalpenean oinarrituriko ikaskuntza… Halere, ikaskuntza sakona da teknologi enpresa erraldoien kuttunena, bakarra ez bada ere, galdera-erantzunen metodoa darabilelako beste enpresa handi batek gaixotasunak makina bidez diagnostikatzeko, neurona geruzen teknika erabiltzeke.

Gaurko sistema horietako batzuek makinaren neuronak entrenatu dituzte 20 orduan 500 milioi hitz ikasi eta itzulpen automatikoan erabiltzeko. Semantikan oinarriturikoek oso emaitza onak lortu dituzte makinak dakien hiztegiari tasun semantikoak maila sakonean txertatuta, besteak beste, ingelesa eta alemanaren artean nahiz frantsesaren eta ingelesaren artean.

Azkenean, makinek halako maila bat lortzen dutenean (eta ez du horrek oso luze joko), itzulpengintza eta interpretazioa izango dira, ezinbestean, teknologia berrien albo kalteetako batzuk —egun, teknologia horien onuradunak diren arren—: makinak itzulitakoa pertsonaren batek zuzenduko du, baina zuzenketa berori erabiliko du makinak berriro akats hori ez errepikatzen ikasteko; hortaz, gero eta haragizko zuzentzaile gutxiago beharko. Ba ote irudikatzerik Nazio Batuen Erakundea edo Europako Legebiltzarra interpretazio kabinarik gabe edo itzultzaile gehienak (guztiak?) makinen laguntzaile bihurtuta?

Gehiago jakin gura? http://research.microsoft.com/apps/pubs/?id=209355