Soluzio ausartegia?

Maialen Marin Lacarta

Maiatzean idatzi nuen blog-sarreran, sukaldeko tresneria egiten duen euskal enpresa baten izena txinerara nola itzuli nuen azaldu nuen. Artikulu horretan argi geratu zen txineraz marka baten izena aukeratzean ahoskerak eta esanahiak duten garrantzia. Horrekin lotuta, beste adibide bati buruz hitz egin nahi dut gaur. Kasu honetan, Aiora Jakak eta biok Mo Yanen Hori da umorea, maisu! (Elkar, 2013) itzultzean aurre egin behar izan genion zailtasun bati buruz arituko naiz.

Itzuli behar izan genuen marka fabrika baten izen alemaniarra zen. 1990eko hamarkadan Mendebaldeko Alemaniako teknologia erabiltzen zuen fabrika txinatar bat zen, irekidura errazeko latak ekoizten zituena. Aurreko hilabetean idatzi nuen sarrera irakurri baldin baduzue, erraz asmatuko duzue Mo Yanek esanahiarekin jolasteko aukera aprobetxatu zuela. Mo Yanek asmatutako izena hau zen: 西拉斯 (xīlāsī). Lehenengo karaktereak «mendebaldea edo mendebaldekoa» esan nahi du. Bigarrenak, «tira egin edo ireki», eta hirugarrena transliterazioetan erabili ohi den karaktere fonetiko bat da eta esanahi aldetik ez du ezer gehitzen. Txineraz, izena transliterazio bat dela nabari da, eta Silas hitzaren transliterazioa dela asma genezake[1].

Buelta asko eman behar izan genizkion hitz honen itzulpenari, izenak, txineraz, informazio asko ematen baitigu:

1. Jatorri aldetik: transliterazio bat dela, hau da, alemanetik txinerara itzulitako izen bat.

2. Esanahi aldetik: mendebaldekoa dela (西xī) eta irekitzeko zerbait ekoizten duela (拉lā; karaktere hau «irekidura errazeko latak» hitzean ere ageri da).

Itzultzeko garaian alemaniar kutsu hori mantentzea garrantzitsua zela iruditu zitzaigun, eta euskarara itzuliz gero guztiz galtzen zela. Beraz, «Mendebaldeko Lata …» eta horrelakoak berehala baztertu genituen.

Beste aukera bat, «Silas» edo «Xilasi» uztea zen, baina, orduan, berriz ere, transliterazioak txineraz sortzen zuen efektua guztiz galtzen zen. Gainera, esanahia ere ez zen mantentzen. Bestalde, hitz-joko moduko bat zenez, oin-ohar bat jartzean grazia galtzen zuela iruditu zitzaigun.

Zer soluzio uste duzue etorri zitzaigula burura? Alemanarekin jolastea, jakina! Horrela, esanahia irakurle batzuek baino ulertuko ez zuten arren, alemaniar kutsua mantentzea lortuko genuen. Aiorak buelta pare bat eman zizkion eta izen hau bururatu zitzaion: Aufreißdeckeldosen. Ez da, berez, hitz-joko bat, alemanezko hitz arrunt bat baizik, hizkuntza horrek hitzak bata bestearen atzean jarrita hitz elkartu luze-luzeak osatzeko duen joeraren adibide garbia: «Aufreiß(en)»ek ‘kolpe batez ireki’ esan nahi du, «Deckel»ek ‘tapa’, eta «Dose(n)»ek ‘lata’. Beraz, kolpe batez irekitzen den tapa duten latak, edo horrelako zerbait.

Testuinguru honetan ageri da hitz hau:

市农机修造厂的前身是资本家的隆昌铁工厂 ，当时的主要产品是菜刀和镰刀 ，公私合营后改名为红星铁工厂 ， 五十年代生产过名噪一时的红星牌双轮双铧犁 ， 六十年代生产过红星牌棉花播种机 ，七十年代更名为农机修造厂 ， 生产过小麦脱粒机和玉米脱粒机 ， 八十年代生产过喷灌机和小型收割机 ， 九十年代从西德引进了一套先进设备 ， 生产马口铁易拉罐 ， 厂名也改为西拉斯农业机械集团 ， 但人们还是习惯称呼它是农机修造厂 。

Hasiera batean, Nekazaritza Tresneria Ekoizteko Udal Fabrika enpresa kapitalista bat zen; sukaldeko aiztoak eta igitaiak egiten zituen nagusiki, eta Oparotasunaren Errementaldegia zeritzon. Kapital mistoko enpresa publiko-pribatu bihurtu zenean, izena aldatu eta Izar Gorria Errementaldegia jarri zioten. 1950eko hamarkadan, Izar Gorria markako bi gurpileko eta bi nabarreko goldeak ekoizten zituen, garai hartan hain entzutetsuak zirenak; 1960ko hamarkadan, berriz, kotoia ereiteko makinak, marka berekoak; 1970eko hamarkadan, izena aldatu zioten: Nekazaritza Tresneria Ekoizteko Fabrika izendatu zuten, eta garia eta artoa aletzeko makinak merkaturatu zituen; 1980ko hamarkadan, aldiz, ihinztagailuak eta uzta biltzeko makina txikiak; azkenik, 1990eko hamarkadan, Mendebaldeko Alemaniatik puntako ekipamendua inportatuta, irekidura errazeko latorrizko latak ekoitzi zituen; Aufreißdeckeldosen Nekazaritza Elkartea izena jarri zioten orduan, baina jendeak Nekazaritza Tresneria Ekoizteko Fabrika deitzeko ohiturari eutsi zion.

Testua historian zehar fabrikak izan zituen izen ezberdinei buruz ari da, eta letra lodiz markatu dut zaila egin zitzaigun izena. Testu amaierak dio jendeak betiko izenari eutsi ziola, alemaniar izen konplikatu eta ahoskagaitz hori erabili beharrean; horregatik, guk aukeratu genuen izen luze eta arrotz hori primeran egokitzen da.

Soluzio ausarta zela iruditu zitzaigun; baina bururatu zitzaizkigun beste soluzioak baino askoz aberatsagoa, dudarik gabe. Ziur nago bi itzultzailek ez luketela inoiz hitz hau era berean itzuliko. Adibide honek argi eta garbi erakusten digu itzultzean soluzio ezberdin ugari daudela eta sormena ezinbesteko gaitasuna dela.

[1] Horrela transkribatzen dira hainbat pertsonaia famaturen izenak; adibidez, Xavier Silas, Paul Silas, Sir Silas Atopare eta abar.

Joko bihurtu zen enkargua

Maialen Marin Lacarta

Orain dela bi aste enkargu bitxi bat iritsi zitzaidan lagun baten bidez: sukaldeko tresneria egiten duen IBILI izeneko Bergarako enpresak bere markaren izena txinerara itzultzea eskatu zidan. Beharbada itzuli terminoa erabili beharrean, kasu honetan lokalizatzeari buruz ari garela esan genezake. Blog honetan lokalizazioari buruzko hainbat sarrera irakurri ahal izan ditugun arren, definizioa ematea lagungarri izan daiteke enkarguaren nondik norakoak hobeto ulertzeko:

Localization involves taking a product and making it linguistically and culturally appropriate to the target locale (country/region and language) where it will be used and sold.

Jeremy Munday, Introducing Translation Studies, London: Routledge, 2008: 191.

Definizio hori LISA elkartea (Localization Industry Standards Association) zenak proposatu zuen. Baina itzul gaitezen harira: zergatik lokalizatu behar da marka bat txinerara? Zer zailtasun aurki ditzakegu izena egokitzeko garaian? Hemen doaz hiru adibide famatu, ea horrela zailtasunak zeintzuk diren asma dezakezuen:

Coca-cola
Idazkera	可口可乐
Ahoskera	kěkǒukělè
Esanahia	可: ahal, gaitasuna izan, baimena eman, utzi, merezi izan, komenigarri izan… 口: ahoa 乐: zoriontasuna, zoriontsu “Edanez gero zoriontasuna dakarrena”
Carrefour
Idazkera	家乐福
Ahoskera	Jiālèfú
Esanahia	家: etxea, familia… 乐: zoriontasuna, zoriontsu, pozik… 福: zorte ona, zoriontasuna… “Etxe zoriontsu zorte onekoa”
Nike
Idazkera	耐克
Ahoskera	nàikè
Esanahia	耐: jasan, eutsi, jasateko gaitasuna, pazientzia… 克: gai izan, irabazi, kontrolatu… “Eutsi eta irabazi” .

Argi dago izenak txinerara itzultzeko garaian bi ezaugarri garrantzitsu izan behar direla kontuan: esanahia eta ahoskera. Txinerak hitz homofono ugari ditu. Horregatik, ahoskera errespetatu arren, esanahi egokia aukeratzea izan liteke gakoa; aukeratutako hitzak zorte txarra badakar edo itsusia bada, izenak ez baitu batere funtzionatuko. Beste hizkuntzen artean ere antzeko zerbait gertatzen da, ezta? Denok egin dugu barre Pajero auto-marka ikustean. Uste dut Espainiar merkatuan izena aldatu ziotela.

IBILIkoek hasiera batean ez zekiten horrelakorik, eta IBILI izena erregistratu zuten Txinan ere. Berehala esan zieten, ordea, izen txinatar bat edukitzea ere komeni zitzaiela. Izena itzultzeko zailtasunen berri ere eman zieten. Beraz, niregana jo zutenerako oso ondo zekiten zer nahi zuten. Eta, egitekoa azaltzerakoan, buruan nituen irizpide berak aipatu zizkidaten:

• IBILIren antzeko ahoskera izatea
• Ahoskatzeko erraza izatea
• Txinatarrentzat esanahi polita izatea
• Ahal izanez gero, sukaldaritzari lotutako esanahia izatea

Beste irizpide bat ere etorri zitzaidan burura, eta ibili hitzak euskaraz duen esanahia nolabait islatzea nahi zuten ala ez galdetu nien. Eskerrak ezetz esan zuten!

Hala ere, gehitu nuen haiek aipatu ez zidaten irizpide bat: tonuena. Txinerak lau tonu ditu, pinyin transkripzio-sisteman marratxoekin markatzen direnak: mā, má, mǎ, mà. Aukeratutako izenaren tonu-konbinazioa “polita” edo atsegina izan zedin ahalegindu nahi izan nuen.

Pentsa dezakezue izen aproposenaren bilaketa joko moduko bat izan zela niretzat. Itzultzaileei gustatzen zaizkigun joko horietako bat. Banan-banan azalduko dizkizuet etapak, hobeto uler dezazuen:

Lehen pausoa: Txinan saltzen diren sukalderako tresnen marka ezberdinak bilatzea

Bilaketaren helburua zer-nolako lexikoa erabiltzen zuten ikustea zen. Eta, ahal izanez gero, ingelesez erabiltzen zuten izena kontsultatzea. Egia esanda, adibideek ez zidaten gehiegi lagundu, denetatik aurkitu nuen eta. Itzulpenei dagokienez ere, gehienak ez ziren gorago eman ditudan adibide idealetara hurbildu ere egiten. Esanahia bakarrik itzuli eta ahoskerari jaramonik egiten ez zioten itzulpenak aurkitu nituen (Cooker King 炊大皇 chuīdàhuáng, sukaldeko erregea); ahoskera errespetatu baina esanahi aldetik sukaldaritzarekin loturarik ez zutenak ere bai (Delicious 得利仕 delìshí, lortu mozkina guardia (xake txinatarrean)); baita esanahia eta ahoskera kontuan hartzen zituztenak baina ahoskatzeko zailak zirenak ere (Machor 迈切尔 màiqièěr; qiè hitzak ‘labanarekin moztu’ esanahi du).

Marka horiek txinatarrak dira berez. Horregatik egin zitzaidan kuriosoa Delicious markaren kasua, txinerazko izenak ez duelako sukaldaritzarekin loturarik eta bai, ordea, ingelesezkoak. Halere, txinatar merkatuan baino ez dira salduko ziur asko; hori izan liteke azalpena.

Bigarren pausoa: IBILIren ahoskera imitatzen duten karaktereak bilatzea

Txineraz, karaktere bakoitzari silaba bat dagokionez, silaba hauek erabili nituen bilaketak egiteko: ai/yi/bi/bei/li. Yibili, aibili eta yibeili konbinazioak nituen buruan. Sukaldaritzari lotutako karaktere bat bilatzea izan zen zailena. Baina aurkitu nuen! 焙 bèi: su txikian egosi. Halere, bigarren karaktere gisa erabil nitzakeen bi eta bei silaben beste adiera batzuk ere politak iruditu zitzaizkidan, eta, guztiz baztertu aurretik, zerrenda txiki bat egin nuen: zazpi aukera denera. Liren kasuan ez zeuden hainbeste aukera, eta bi aukeratu nituen. Baina lehen karaktere gisa erabili beharreko yirentzat zerrenda luzea bildu nuen oso: hemezortzi karaktere denera.

Baztertutako hainbat karaktere

匕 (bǐ): ‘daga’ esan nahi du, baita antzina erabiltzen zen koilara antzeko bat ere. Zergatik baztertu, orduan? Dagaren zentzua hilketari eta indarkeriari lotuta dagoelako.

屄 (bī): alua, motxina. Ejem, ez du azalpenik behar.

弊 (bí): gaiztoa, mina, txarra…

痍 (yí): zauria

悒 (yí): kezkatuta, deprimituta…

Esku artean ibili nituen karaktereen zerrenda askoz luzeagoa da. Baina karaktere horiek, esate baterako, zuzenean baztertu ahal izan nituen. Adibide gutxi horiek nahikoa dira argi ikusteko zeinen garrantzitsua den arauak ondo ezagutzea joko honetan jokatzeko!

Hirugarren pausoa: inkesta egitea

Inguruan nituen sei lagun txinatarrei azaldu nien jokoa zein zen, eta silaba bakoitzerako bildutako zerrendatik gehienez hiru karaktere aukeratzeko esan nien. Zergatik aukeratu zituzten azaltzeko ere eskatu nien. Lehendik nituen Yiren zazpi adierekin, biren batekin, beiren batekin, eta liren bakarrarekin amaitu nuen hirugarren pausoa.

Laugarren pausoa: bigarren inkesta egitea

Doktoretza-ikasleen bulegoan ari nintzen hiru lagunei inkesta egiten, laugarren bat azaldu zenean: “A, zer da, sukaldaritza marka batentzat?” esan zuen inkesta egiteko erabiltzen ari ginen papertxoetan idatzitako izenak ikustean. Erdiko silabarako hautatutako bei hori (“su txikian egosi”) esanguratsua zela ikusi genuen, behinik behin. Inkestan ere 5 puntu jaso zituen karaktereak, beste aukera zen bi karaktereak jaso zuen puntu bakarraren aldean.

Hirugarren karaktererako, aukera bakarra geratu zitzaidan aurreko pausoan dagoeneko: 利 (lì), onuragarria. Bigarren eta hirugarren karaktereak aukeratuta zeuden, beraz.

Lehenengo yi hori baino ez zitzaidan falta. Geratzen zitzaizkidan zazpi aukeretatik hiru zihoazen garaile argi eta garbi; horregatik utzi nituen beste lauak alde batera. Baina geratzen ziren hirurak iruditzen zitzaizkidan onak. Horregatik, bigarren inkesta honetan hiru marka-izen eman nizkien aukeran lagunei, eta lehenengo karakterea bakarrik aldatu nuen izen batetik bestera. Hauek ziren hiru yi posibleak: 易 yì (praktikoa), 艺 yí (artea), 宜 yí (komenigarria).

Denak onak, ezta? Ba… oraindik ezin dizuet esan jokoa nola amaitu genuen; izan ere, IBILIkoek marka patentatu arte ezin dut izena publiko egin! Hala ere, azken pauso hau zuen kabuz ematen saia zintezkete, ea ondorio berera iristen garen:

Ibili
Idazkera	易焙利 / 艺焙利 / 宜焙利
Ahoskera	Yìbèilì / Yìbèilì / Yíbèilì
Esanahia	易 / 艺 / 宜: praktikoa / artea / komenigarria 焙: su txikian egosi 利: onuragarria, lagungarria

 

Ama-hizkuntza, itzulpengintza eta Hong Kongeko aniztasuna

Maialen Marin Lacarta

Itzultzaileok, normalean, atzerriko hizkuntza batetik gure ama-hizkuntzara itzultzen dugu. Eta betidanik erakutsi digute ama-hizkuntzara itzuli behar dela eta atzerriko hizkuntza batera itzultzea ez dela komeni. Bestalde, hizkuntza eta itzulpengintza irakasle gisa aritzeko lan-iragarki askotan zehazten da irakaslearen ama-hizkuntzak zein izan behar duen. Ingelesez “native speaker” edo “near native” zehaztu ohi dute. Baina zer da “near native” hori? Jaiotzatikoa da, ala ez da.

Harluxet hiztegi entziklopedikoak ama-hizkuntza “haurtzaroan ikasitako lehen hizkuntza” dela dio. Testuinguru askotan, haurtzaroan ikasitako lehen hizkuntza ez da, ordea, ondoen menderatzen duguna. Batzuetan, hezkuntza formalean erabiltzen den hizkuntzak haurtzaroan ikasitako hori ordezkatzen du. Adibidez, gaztelaniak euskara ordezka dezake; ikasketak gaztelaniaz soilik egiteko aukera izan zuten batzuei gertatu zitzaien bezala. Baliteke gaztetan kanpora bizitzera joan eta hizkuntza berriak ama-hizkuntza ordeztea; edo bi hizkuntza horiek arlo ezberdinetan garatzea, bata etxean eta bestea lanean, adibidez. Beraz, ingelesez dioten “native” eta “non native” sailkapen horrek ez du beti balio. Gure ama-hizkuntza ez den hizkuntza bat izan daiteke ondoen menderatzen duguna.

Beste nahasketa komun bat, ama-hizkuntza nazionalitatearekin nahastea izaten da. “Ze ondo hitz egiten duzun frantsesez, frantsesa zinela uste nuen!”. Sarritan askoz korapilatsuagoa izaten da kontua. Eta zer esango nioke Hong Kongeko bati? Hong Kongeko kasua berezia denez, hemen konpartitu nahiko nuke.

Hong Kongera etorri baino lehen banekien hemen kantonera hitz egiten zela. Eta, beraz, ez nuela nire mandarinerarekin nahikoa izango. Kantonera dialekto bat dela esan ohi da, baina, egia esanda, txinera estandarraren (mandarinera deitzen zaionaren) oso bestelakoa da. Mandarineraz eta kantoneraz idazteko erabiltzen diren karaktereak berberak dira, nahiz eta ezberdin irakurri. Beno, Hong Kongen bertsio tradizionala erabiltzen da, Taiwanen bezala, eta Txina kontinentalean, berriz, karaktere sinplifikatuak. Baina bi idazkera horien arteko ezberdintasun bakarra, sinple azaltzeko, karaktereen trazu kopurua da. Halere, kantoneraz esaten diren gauza asko ez dira idazten. Kantonera ahozko hizkuntza dela esan genezake. Hau da, kantonerako esaerak eta esaldiaren egitura ez dira errespetatzen idatziz ematen direnean; mandarineraz idazten da azken finean. Mandarineraz idatzitako testu bat kantonerazko ahoskera erabilita irakurriz gero, oso formala eta hotza irudituko zaio entzuleari. Kantoneraz hitz egiten den moduan idazteko, karaktere berriak asmatu dira. Baina idazkera hori egon baden arren, ez dago estandarizatuta. Kantonerako opera libretoetan erabiltzen da, adibidez.

Hong Kongeko bigarren hizkuntza ofiziala ingelesa da. Populazioaren erdiak daki ingelesez, eta kantonera % 96k. Ez ahaztu 1842-1941 artean eta 1945-97 artean Hong Kong kolonia britainiarra izan zela. 1997an Txinako administrazio-eskualde berezi izatera pasatu zen. Beraz, gaur egun jende askok badaki mandarineraz ere Hong Kongen. Lehen eta bigarren hezkuntza publikoak kantoneraz izaten dira, unibertsitatea, berriz, ingelesez. Baina unibertsitatera sartzea ez da batere erraza izaten, plaza gutxi daude eta. 2011n lan egiten duen populazioaren % 20k soilik zeukan unibertsitate-titulu bat Hong Kongen[1].

Klase ematen dudan unibertsitatean, lizentziaturaren tituluak “Translation and Bilingual Communication” izena du. Horregatik, ikasle elebidunak espero nituen, baina ez da hala izan: haien ingeles maila espero nuena baino kaskarragoa da. Ingelesa bigarren hizkuntzatzat duten arren, ikasketak kantoneraz egin dituzte gehienek. Halere, lizentziaturan bai txineratik ingelesera, bai ingelesetik txinerara itzultzea eskatzen zaie. Hong Kongekoa den lankide batek, hemen ikasi eta bizi izan denak, ingelesez txineraz baino hobeto idazten duela esan zidan kurtso hasieran. Eta literatura txineratik ingelesera itzultzen du. Haren etxeko hizkuntza (eta ama-hizkuntza) kantonera da, ordea.

Unibertsitatetik kanpo egoera ezberdina izan daiteke bakoitzaren bizi-istorioaren arabera. Dantza garaikidea egiten dut eta klaseak kantoneraz dira. Irakasleek mandarineraz edo ingelesez egiten didate, eta ikaskide gehienek ere ingelesez egiten didate eta mandarineraz gutxi batzuek. Nik kantoneraz ez dakidalako gertatzen da hori, noski. Gehiengoaren ama-hizkuntza kantonera dela esango nuke, baina hori pixkanaka aldatzen joaten da unibertsitatean eta, urteek aurrera egin ahala, idazteko garaian ingelesa txinera baino hobeto menderatzen amaitzen dute unibertsitate-ikasketa luzeak egiten dituzten askok.

Gai honen inguruan, zera dio David Bellosek:

The passport you hold doesn’t have anything to do with your competence as a a translator, nor does the language that you learned in your infant environment. What matters is whether you are or feel you are at home in the language into which you are translating. (…) The paths by which speakers come to feel at home in a language are far too varied for the range of their abilities to be forced into merely two slots (“native” and “non-native”), however broad or flexible the definitions of those slots may be.[2]

Hong Kongera iristean izan nuen krisia pixkanaka desagertzen joan da. “Ez ingelesa eta ez txinera ez dira nire ama-hizkuntza eta nola erakutsiko dut nik itzulpengintza? Edo txinatar literatura?” pentsatu nuen iristean. Baina ingelesez “I feel I am at home”, beraz, horrekin nahikoa. Zalantzak ditudala? Noski! Baina idazten dudan hizkuntza guztietan sortzen zaizkit zalantzak. Horrekin ez dut esan nahi Shen Congwen txineratik ingelesera itzultzera animatuko nintzatekeenik. Uf, ez horixe. Baina nire ikasleei itzulpen teknika ezberdinak erakusteko gai sentitzen naizela esaten diot neure buruari. Pixkanaka Europa mendebaldean ama-hizkuntzarekin dugun obsesio hori burutik kendu eta Hong Kongeko aniztasunetik ikasten saiatzen naiz. Hurrengo pausoa kantonera ikastea izango da, oraingoz denda batera sartzen naizen bakoitzean bi hizkuntza inperialisten artean aukeratzea tokatzen baitzait.

[1] Hon-Kwong Lui, Widening Income Distribution in Post-Handover Hong Kong. New York: Routledge, 2013, 122. orr.

[2] David Bellos, Is That a Fish in your Ear? Translation and the Meaning of Everything, New York, Faber and Faber, 2011, 66. orr.

Txinera jakinda ez zaizu lanik faltako!

Maialen Marin Lacarta

Horrelakoak maiz entzun behar izaten ditut, batzuetan niri zuzenduta eta bestetan slogan moduan, hizkuntz eskola eta unibertsitateetan, baita ikasleen ahotan ere. Baina motibazio horrek bultzatuta txinera ikasten hasten denak berehala eman ohi du amore, eta beste zerbaiti ekiten dio.

Bada azken aldi honetan entzun dudan beste joera bat, txineratiko itzultzailearen lan-egoera are zailagoa egiten duena. Gutxitan jaso ditut txineratik itzultzeko lan-eskaerak, baina orain dela pare bat aste agentzia batetik idatzi zidaten, nire izena ACEtteko datu-basean aurkitu zutela esanez eta nire tarifen berri galdetuz. Normalean literatura itzultzen dudanez, tarifak guztiz zaharkituta geratu zaizkit eta, webgune pare bat kontsultatu ondoren (Bartzelonako Unibertsitate Autonomoak eskaintzen dituen zerbitzuen tarifak, adibidez), lagun batengana jo nuen aholku bila. Nire lagunak proiektu-kudeatzaile bezala lan egin du urte luzez eta, gainera, txineratik itzultzen du noizbehinka. Beraz, itzulpen-tarifak argi edukiko zituela pentsatu nuen. Tarifen berri eman zidan, bai, baina txinatarren lehiaren arriskuaz ere hitz egin zidan. Agentzia bateko kudeatzaileak tarifa oso altuak zituela esan omen zion behin nire lagunari; izan ere, Txinako itzultzaile bat berak eskatzen zuenaren herenarekin konformatzen baitzen. Kalitatea ez zen berdina izango, noski, baina bezeroak testuak zioena gainetik ulertu besterik ez zuen nahi eta, beraz, nahiago zuen itzulpen merkeena kontratatu.

Horrelako kontuak entzutean nire alde idealistak pentsatzen du itzulpenaren funtzioaren arabera, bezeroak kalitate hobea edo kaskarragoa bilatuko duela. Baina oinak lurrean jarri eta konturatzen naiz antzeko zerbait gertatzen dela literaturaren kasuan ere: lehenago aipatu izan dudan bezala, Kailasek Mo Yanen itzulpen kaskarrak argitaratu ditu, ingelesetik abiatutakoak edo gaztelaniaz dakien txinatar batek itzuli eta editoreak zuzenduak[1]. Eta ez txineraz dakien itzultzaile onik ez dagoelako, baizik eta hala lan egitea merkeagoa delako. Horri buruz luze hitz egin nuen nire doktoretza tesian, eta editoreekin izandako elkarrizketak oso interesgarriak izan ziren.

Baina, tira, kalitatezko adibideak ere badaude, ezta? Arlo guztietan daude txapuzeroak azken finean. Halere, txineraren kasuan txapuzekin toleranteagoak garela iruditzen zait. Txinera oso zaila baita, mistikoa, exotikoa eta hiru erok baino ez baitute ulertzen (hor doaz, bidenabar, nekatuta naukaten beste hainbat estereotipo…).

Diru eta lan kontuak alde batera utzita, gustua hartuz gero, txinera ikastea bizio bihur daiteke. Gure ikuspuntutik begiratuta horren ezberdina den hizkuntza bat ikasten hasteak kuriositatea pizten digu eta hizkuntza-sistema eta mundu berri batzuen ateak zabaltzen dizkigu. Euskal Herrira itzuliz gero lan bila hasten banaiz ezingo dut sarrera honen izenburuko slogana erabili! Baina ziur jendea txinera ikastera animatzeko argumentu errealistagoak bururatuko zaizkidala.

[1] Iaz txineratik zuzenean itzulitako eleberri bat argitaratu zuten, baina oraindik ez dut esku artean eduki.

Emakume txinatar sexirik ez, mesedez

Maialen Marin Lacarta

Orain arte kaleratu ditudan itzulpenetatik, lau liburu denera, batean bakarrik galdetu zidaten ea zer nolako liburu-azala gustatuko litzaidakeen eta ea estilo, tonu edo gaiaren aldetik proposamenik ba al nuen. Izan ere, ez da ohikoa izaten horrelako kontuetarako itzultzailearen iritziarekin kontatzea.

Mo Yanen liburuaren itzulpena bukatu eta azken bertsioa entregatu genuenean galdetu ziguten Aiora Jakari eta biori ea azalerako proposamenik ba al genuen. Ilusio handia egin zidan galdera hori jasotzeak, eta berehala eman nien erantzuna: “Emakume txinatar sexirik ez, mesedez. Landa-estiloko zerbait, basarto-larrea baita liburuko irudi nagusietako bat. Kolore gorrixkek edo lurraren koloreko tonuek ere ondo emango lukete.”

Berehala etorri zitzaidan burura 2009an ingelesez argitaratu zen itzulpen baten adibide lotsagarria. Itzulpenaren azala kritikatu baino lehen, hona hemen bi argitaletxe ezberdinek kaleratutako jatorrizko liburuaren azala:

Liburu honek 1957-1960 artean, eskuindarren aurkako kanpainan, Txina ipar-mendebaldeko lan-esparru batean bizi izan ziren hamahiru pertsonen istorioak kontatzen ditu. Gai nagusia gosetea eta sufrimendua dira, beraz. Hamahiru istorio hauek erreportaje moduan daude kontatuta eta biziraun zuten pertsona horiei egindako elkarrizketetan oinarritzen dira. Oso istorio krudelak dira, eta kanibalismo-eszenak ere ageri dira. Liburu-azal txinatarrek sufrimendu hori islatzen dute: aurpegi gris eta zimurtu bat lehenengoaren kasuan, eta kobazulo bat bigarrenean; Jiabiangou lan-esparruan presoek babesteko erabiltzen zituzten kobazuloak irudikatu nahian, ziur asko.

Eta hemen, berriz, ingelesez argitaratutako itzulpenaren azala. Izenburuak eta irudiak oso istorio ezberdina kontatzen digute:

Aukeratutako irudia ez dago inolaz ere liburuaren gaiarekin lotuta. Beraz, azala ikusi eta liburu hau erosten duen irakurlea guztiz engainatuta sentituko da istorio hauek irakurtzen hasten denean.

Zoritxarrez, horrelako irudiak maiz ikusten ditugu txinatar literaturaren kasuan. Hurrengo bi hauek Qiu Xiaolongek idatzitako bi detektibe-istorio dira:

Qiu Xiaolong Estatu Batuetan bizi da eta ingelesez idazten du. Gorago ikusten ditugun bi azalak Erresuma Batuan kaleratutako edizioak dira. Beraz, hau ez da itzulpenekin soilik gertatzen.

Liburu baten azala, Gérard Genettek paratextuari buruz esan zuen bezala, atalase edo atari moduko bat da: irakurlea bertara iristen denean, atea zeharkatu ala ez erabaki behar du. Trantsizio-lekua izateaz gain, transakzio-lekua ere bada; liburu baten azala ez baita irudi edo leku pasibo bat, irakurlearengan eragina izango duen estrategia bat martxan jartzen den lekua baizik. Horregatik dira liburu-azalak horren garrantzizkoak atzerriko literaturen diskurtsoaren eraikuntzan, eta horregatik iruditzen zait ekimen ona editoreek, beldurrik gabe, itzultzailearen iritzia ere kontuan hartzea.

Literatura periferikoetatik egindako itzulpenak eta aldizkari digitalak

Maialen Marin Lacarta

Gaur egun, liburuak berrogeita hamar bat hizkuntzaren artean itzultzen direla dio David Bellosek 2011n argitaratutako liburuan[1]. Munduko aniztasun linguistikoa kontutan izanda, berrogeita hamar hizkuntza gutxi batzuk baino ez dira, baina aski dira munduko irakurleen gehiengoa biltzeko. Oin ohar batean, halere, David Bellosek Words Without Borders aldizkari digitala aipatzen du salbuespen moduan. Aldizkari honek 105 hizkuntza ezberdinetan sortutako literatur lanen itzulpenak argitaratu ditu ingelesez. Baina oraingoz ezin dugu esan liburuen merkatuan eraginik izan duenik. Ingelesez itzulpen gutxi argitaratzen direnez, aldizkari honen zeregina are garrantzitsuagoa da. Bellosek ingelesari buruz datu interesgarriak aipatzen ditu: gehien itzultzen den sorburu-hizkuntza da eta itzulpen gutxien dituen xede-hizkuntza. Kontraesana dirudien arren, sorburu-hizkuntza garrantzitsua denez, zubi-hizkuntza bezala erabiltzen da maiz. Adibidez, Mo Yan idazle txinatarraren sei eleberri ingelesetik gaztelerara itzuli dira, txineratik itzuli beharrean. Baina ez naiz zeharbidezko itzulpenen gaiarekin sartuko[2]. Beste galdera bat datorkit gaur burura: aldizkari digitalek hizkuntza periferikoen itzulpenak sustatzeko bidea eskaintzen al dute?

Words Without Bordersek euskal literatura argitaratu duen edo ez begiratzea da nire lehen erreakzioa. “Find & Search” atalean “Basque” aukeratu ondoren, Sarah Turtle eta Iñaki Mendigurenen itzulpen bat argitaratu dutela ikusi dut: Harkaitz Canoren “You shouldn’t make it too easy for them” narrazio laburra. Asymptote aldizkarira jo dut gero. Eta eskubialdean ageri den hizkuntza barran “Basque” aukeratu ondoren, ingelesera itzulitako testu suediar bat aurkitu dut. Akats bat dela pentsatu dut. Baina ingelesezko itzulpenaren eskuinaldean Itxaso Rodriguez-Ordoñezen euskal itzulpena aukera daiteke. Beraz, kasu honetan, euskaraz itzulitako testu bat argiratu dute. Horrek bai harritu nauela.

Gero, beste bilaketa bat egin dut: Hong Kongeko literaturaren itzulpenak argitaratu dituzten ala ez jakin nahi dut. Asymptote aldizkarian, bilaketak hizkuntzen arabera egin ahal izateaz gain, mapa batean ere egin daitezke. Hong Kong aukeratu ondoren, hiru testu agertu zaizkit: narrazio labur bat, poema bat eta elkarrizketa bat. Words Without Bordersen kasuan, aldiz, Hong Kong ez dago zerrendatuta “countries/regions” atalean. Bestalde, Hong Kongeko literatura definitzea ere ez da batere erraza: Hong Kongen jaiotako idazleek idatzitakoa? Hong Kongen bizi diren idazleek idatzitakoa? Hong Kongi buruzko literatura? Gai honen inguruko eztabaidak ugariak dira. Hori ikusita, txineratik itzulitako testuei begirada bat eman, eta bilaketa barran “Hong Kong” hitz gakoa bilatu dut. Denera, narrazio labur bat, komiki bat eta elkarrizketa bat aurkitu ditut.

Aipatu ditudan bi aldizkari hauek oso ezberdinak dira: Words Without Borders Estatu Batuetan finkatua dago eta Asymptoteko editore nagusia Taiwanen. Lehenengoa 2003an sortu zen eta bigarrena 2009an. Lehenengoak itzulpenak ordaindu egiten ditu, bigarrenak oraindik ez. Biak irabazi asmorik gabeko erakundeak dira. Bai Hong Kongeko literaturaren eta bai euskal literaturaren kasuetan itzulpen gutxi argitaratu dituzte. Horregatik, Hong Kongeko unibertsitatean klase ematen dudanez, eta hemengo ikasleek txineratik ingelesera itzultzen dutenez, nire ikasleak itzulpenak bidaltzera animatzen ditut aukera dudanean. Itzulpenak argitaratzen hasteko aukera ona iruditzen zait.

Ezin esan aldizkari digitalek zenbateraino alda dezaketen literatura periferikoetatik egindako itzulpenen egoera. Ez dakit zenbat irakurle izango dituzten ere. Baina garrantzitsua iruditzen zait bide hau izan badela jakitea.

_____________________________

[1] David Bellos, “Global Flows: Center and Periphery in the Translation of Books”, in Is That a Fish in your Ear? Translation and the Meaning of Everything, New York, Faber and Faber, 2011, 202-216.
[2] Artikulu honetan hitz egin dugu horri buruz: Aiora Jaka Irizar eta Maialen Marin-Lacarta, “Txinatar literatura euskaraz: zeharbidezko itzulpenetatik zuzenekoetara itzultzaile-bikoteen eskutik”, Uztaro 89 (2014): 39-64.

Shanghaiko fox-trota (zati bat) Mu Shiying

Maialen Marin Lacarta

Shanghai, infernuaren gainean eraikitako paradisua!

Shanghai mendebaldea: ilargi handia zeruertzean eskegita ageri da, lautada zabala argituz. Ilargiak zilar-kolorez jantzitako lautada gris horretan, berriro txertatzen dira zuhaitzen itzal ilunak eta herrixken orbain pilatuak. Lautadaren gainean, trenbideak arku bat marrazten du, zeruertzari jarraiki luzatu eta urrutian, zerumugan, murgiltzen dena.

Lincoln kalea (hemen bertutea zanpatu eta krimena guztiz goresten da).

Janari-saski bat daramala, bakarrik doa, han, esku bat poltsikoan, ahotik ateratzen zaion lurruna gau urdinean hegaka, poliki-poliki, nola aldentzen den begira.

Bat-batean, hiru itzal agertu dira, zeta beltzezko tunikaz eta jaka beltzez jantzita. Bidea mozten ari zaizkion hiru aurpegiek sudurra eta kokotsa baino ez dituzte erakusten feltrozko kapelen azpitik.

—Aizak, adiskide, poliki gero!

—Esatekorik baduk, esazak, adiskide!

—Makurkeriak badu erruduna, eta zorrak zorduna. Ez zaukaagu ezer hire aurka, baina aginduak agindu dituk, eta guk ere jan beharra diagu. Ez didak esango jende ona ez garenik. Urtebete barru hire heriotzaren urteurrena izango duk, ez ahaztu!

—Brometan ariko haiz! Lagunak gaituk eta…

Saskia lurrean utzi, baten pistola harrapatu, eta hor doa ukabilkada bat.

Pun! Eskua laxatu egiten da, eta gizona, sabelari eutsiz, lurrera erortzen da.

Pun! Beste tiro bat.

—Ez duk adorerik falta, motel!

—Beste bizitza batean ikusiko gaituk, adiskide!

«Zeta beltzezko tunikek» kapela atzerantz bota, garondoan ondo sartu, eta trenbidea zeharkatuta desagertzen dira.

(…)

(Maialen Marin Lacartak itzulia eta Esti Lizasok zuzendua).

Julenentzat (ala Julianentzat?)

Maialen Marin Lacarta

Lagun bati Yu Hua nor den kontatzen ari naizela, idazle asko medikuntzan aritu izanak direla konturatzen naiz. Azaltzen diot Yu Hua, idazten hasi baino lehen, bost urtez dentista izan zela. Eta Lu Xun ere medikuntza ikasten hasi zela, bere karrera guztiz aldatu eta literaturagatik interesatu zen arte. Orduan, adi entzuten ari zaidan lagunak Conan Doyle aipatzen du, eta niri Txekhov etortzen zait burura.

Aitak ere bide hori jarraitu du: berrogei urtez mediku izan eta gero, erretiratu denetik idatzi eta idatzi dabil. Beti izan da irakurle amorratua, baina azken bi urteotan klasiko guztiak irakurtzeari edo berrirakurtzeari ekin dio, idazketa-lantegi batera joaten hasi da eta egunak ordenagailu aurrean pasatzen ditu, linfomei buruzko txostenak idatzi beharrean, gaixo baten fikziozko istorioari bueltaka. Orain dela bi urte, erretiratu zenean, idazteari ekiteaz gain, berriz ere frantsesa ikasten hasi zen. Baina kurtso hasieratik, beste eginkizun batek dauka lanpeturik: euskara ikasten hasi da berriz ere. Erretreta erdizka utzitako pasioak berreskuratzeko garaia omen da.

Txikitatik gogoratzen dut aita euskara ikasten saiatzen. Behin baino gehiagotan klaseak hartzen hasi zen, baina, azkenean, lan gehiegi zuenez, amore eman eta ikastaroa erdizka utzi behar izaten zuen. Euskarak beti frustrazioa sentiarazi diola iruditzen zait. Baina zerk piztu dio berriz ere saiatzeko gogoa?

Julen izan da arrazoi nagusia. Azaroaren 14an ahizpak bere lehen umea ekarri zuen mundura eta aitaren omenean Julen jarri zion izena. Nolabait loturik daude aitona Julian eta Julen jaioberria. Julianek Julenekin euskaraz egin nahi duelako hasi da berriz ere euskara ikasten.

Antzeko erabakia hartu zuen amak orain dela berrogei eta bi urte. Seme-alabei euskaraz egin nahi zielako hasi zen ikasten, nire anaia nagusia jaio baino lehen. Lau seme-alabak ikastolara joan ginen eta txikitan amak beti euskaraz egin zigun, bere ama hizkuntza ez den hizkuntza batean. (Euskalduna ez den norbaiti hau kontatzen diodanean ulertzea kostatzen zaio!). Erabaki horri esker lau anai-arrebak elebidunak gara eta ez dugu orain aita dabilen legez nor-nori-nork taularekin ero moduan ibili behar izan. Nire gurasoek bezala beste guraso askok hartutako erabaki horri esker berpiztu zen euskara. Batzuetan ahaztu egiten zaigu erabaki pertsonal horietako bakoitzak bat eginik hartu duten garrantzi historikoa.

Orain dela gutxi lankide batek Pema Tseden izeneko idazle, itzultzaile eta zinemagile tibetar baten inguruko kongresu bat antolatu zuen. Kongresuan parte hartu zuen irakasle batek zera esan zidan: norbait Txinako hizkuntza minoritarioen egoera tamalgarriaz kexatzen denean, berak euskararen ereduzko kasua aipatzen duela; euskararen historiak itxaropena pizten diola, hizkuntza minoritarioak berpiztea eta hizkuntza horiek sortze-lanerako erabiltzea posible dela erakusten baitigu.

Wang Wei itzulezina?

Maialen Marin Lacarta

Ariketa polita izaten da klasean Wang Weiren olerki baten itzulpenei begiratu eta taldeka bertsio ezberdinen inguruan eztabaidatzea. Gainera, horretarako liburu bikaina daukagu eskura: Eliot Weinberg eta Octavio Pazek bildu eta iruzkindutako Nineteen ways of looking at Wang Wei: how a Chinese poem is translated (1987)[i]. Liburu hau irakurtzeko ez da txineraz jakin behar, eta Tang poesia gustuko baldin baduzue, edo poesia itzultzea interesatzen bazaizue, benetan gomendatzen dizuet. Izenburuak dioen bezala, liburu honek Wang Weiren olerki baten hemeretzi itzulpen biltzen ditu, ingelesez batik bat, baina baita frantsesez eta gaztelaniaz ere. Ez da oso luzea; liburu bat baino gehiago, artikulu bat dela esan genezake.

Klasean proposatzea gustatzen zaidan ariketaren helburua ez da hainbeste itzulpen onena zein den erabakitzea izaten, baizik eta itzultzeko zailtasunak identifikatu eta itzultzaile bakoitzak hartutako erabakiak aztertzea. Baina joko bat bezala planteatu ohi dut, eta bakoitzak gehien gustatu zaion itzulpena defendatu behar izaten du. Klaseko eztabaidan, Burton Watson eta Gary Snyderren itzulpenak atera ohi dira garaile, eta eztabaida bizia izaten da. Baina lehengo astean, talde bateko kideak oso isilik ikusi nituen, serio samar. Gerturatu eta zertaz ari ziren galdetu nienean, batek erantzun zidan Tang poesia itzulezina dela. Txinatar karaktere bakoitzak esanahi ugari dituela, historia luzea duela eta ezinezkoa dela hori itzultzea. Harri eta zur gelditu nintzen. Hemeretzi itzulpen begi aurrean izanda ere, olerki hori itzulezina dela zioen nire ikasleak. Eta ez hori bakarrik, haren ustez Tang dinastiako poesia guztia zen itzulezina. Gainera, olerki hori itzultzeko zailtasun zehatzak aipatu beharrean, txinatar karaktereen historia eta txinatar hizkuntza klasikoaren polisemia aipatu zituen. Egia da nik klasean aipatuak nituela bi zailtasun horiek, baina oztopo gaindiezinak bezala ikusi beharrean, kontuan hartu beharreko zailtasunak ziren nire ustez, bai itzultzailearentzat, bai edozein irakurlerentzat. Orduan, talde hartako kideak olerkiaren karaktereak kontatu eta egitura sintaktikoari edo hitzen ordenari begira zeudela konturatu nintzen. Une hartatik aurrera, eztabaida are interesgarriago jarri zen: zer da itzulpen bat? Eta olerki baten itzulpena? Jatorrizkoaren berdina izan behar al du? Zer mailatan? Sintaxi mailan? Hitz kopuruaren mailan? Jatorrizkoa eta itzulpen ezberdinak aztertzen jarraitu genuen, pixkanaka gai hauen inguruko eztabaida luzatuz. Erokeria dirudi, baina jatorrizko testuari bueltaka eta bueltaka hasiz gero, ahaztu egiten zaizkigu galdera garrantzitsu hauek. Gainera, hemeretzi itzulpen horiek galdera hauentzat erantzun ezberdinak daudela frogatzen digute eta, aldi berean, itzulpen bakoitzak jatorrizko olerkiari buruz zerbait erakusten digu.

Gogoeta hauei bukaera emateko, olerki honen euskal itzulpenak biltzea gustatuko litzaidake, baina Hong Kongen aurkitzea ezinezkoa denez, datorren udan Euskal Herrira itzultzen naizenean bilatu beharko ditut. Aiora Jakak eta biok duela gutxi Uztaro aldizkarirako idatzitako artikulurako egindako ikerketei esker, olerki hau ziur asko Rafa Egigurenek itzuliko zuela uste dut, eta liburu hauetako batean topatzea espero dut: Mandarin Dotore: VIII. mendeko olerkiak (2003)[ii] edota Gauza guztiak (2011)[iii]. Bitartean, joko txiki bat proposatzen dizuet. Hor doa Wang Weiren olerkia hitzez hitz, ea norbait itzulpen bat proposatzera animatzen den:

鹿柴

Orainaren/oreinen barrutia

空山不見人

Hutsik mendia(k) ez ikusi jendea/pertsona

但聞人語響

Baina/bakarrik entzun jendea/pertsona hitza(k) oihartzuna

返景入深林

Itzuli argia sartu sakona basoa

復照青苔上

Berriro argitu berdea goroldioa gainean

Pista bat emango dizuet “itzuli argia” horrentzat: ilunabarreko argiaz ari da, argia itzuli egiten baita; goizean alde batetik sartuko da basoan eta iluntzean beste alde batetik, horregatik esaten du “berriro” azken lerroan.

[i] Weinberg, Eliot eta Octavio Paz. Nineteen ways of looking at Wang Wei: how a Chinese poem is translated. Kingston, R.I.: Asphodel Press, 1987. Gaztelaniara itzulia dago: Eliot Weinberger, Diecinueve maneras de ver a Wang Wei: cómo se traduce un poema chino, itzul. Ulalume González de León, Vuelta, 91 (8), 1984ko ekaina, Mexiko: 18-25.

[ii] Du Fu, Wang Wei, Li Bai. Mandarin Dotore: VIII. mendeko olerkiak, itzul. Rafa Egiguren. Soraluze: Gaztelupeko Hotsak, 2003.

[iii] Egiguren, Rafa. Gauza guztiak. Iruñea: Pamiela, 2011.

Lainoa eta euria

Maialen Marin Lacarta

Orain dela astebete justu-justu, nire lehenengo klasea eman nuen Hong Kong Baptist unibertsitatean. Irakasgaiak «Reading Chinese Literature in Translation» du izena eta ingelesez ematen dut, Hong Kongen unibertsitateko klaseak ingelesez ematen baitira. Hogeita hamabost ikasle ditut, hemengoak gehienak, eta Txinakoak lau edo bost. Jakin-minak jan dizkit barrenak azken aste hauetan, esperimentu honek nola aurrera egingo duen ikusteko irrikatan bainago, eta ilusio handiarekin hasi nuen klasea. Adi-adi entzuten zidaten moduarengatik, ikasleak esperientzia berri baten zain zeudela zirudien. «I am curious to see how a Spanish lady teaches this course», esan zuen batek. Estereotipoen alarma piztu zitzaidan berehala. Euskalduna naizela azaltzeko aprobetxatu nuen, ea hori zer den bazekiten galdetu nien, eta batek hizkuntza bat dela erantzun zidan. Zertaz ari nintzen uler zezaten, hizkuntza bat izateaz gain shaoshuminzu (少数民族) bat dela esan nien, Txinan etnia minoritarioei deitzeko erabiltzen den terminoa aipatuz. Orain ez naiz termino horren konnotazioekin hasiko, baina segituan ulertu zuten zer esan nahi nuen.

Lehen klase honetan, txinera klasikoari eta haren literaturaren kontzeptuari buruz aritu nintzen, eta itzultzailearentzat erronka bat izan daitezkeen zenbait ezaugarri linguistiko eta literario aipatu nituen. Testuartekotasuna da horietako bat. Txinako literaturan, bai modernoan eta bai klasikoan, oso ohikoa da beste literatur obra garaikide edo zaharrago bati erreferentzia egitea. Testuartekotasun horrek forma ezberdinak har ditzake: beste obra bateko pertsonaia baten aipamena izan daiteke, esaera bat metafora bihurtuta erabiltzea, gai bera lantzea, eta abar. Testuartekotasuna testuinguru txinatar hutsean aipatzearekin ez dut esan nahi beste literaturetan ageri ez denik –Bibliari egindako erreferentziak datozkit burura, adibidez– baina, txineraren kasuan, hainbat arrazoi historiko bitarteko, oso ohikoa da.

Ezaugarria agertzeko, literatura klasikoan metafora bihurtu den esaera baten adibidea aipatu nuen. Lainoa eta euria: yunyu 云雨. Jatorrizko istorioa Song Yuk idatzi omen zuen K.a. hirugarren mendean. Istorioaren zati batek honela dio:

Behin batean, erregea pasieran zebilen Gaotangen. Nekatuta zegoenez, lo kuluxka bat egin zuen eta, ametsetan, emakume batek hitz egin zion: «Errege, Sorginen mendian bizi naiz, atzerritarra naiz Gaotangen. Erregea hona etorri dela entzutean, nire burkoa eta ohea eskaintzera etorri naiz». Eta erregeak harekin gozatu zuen. Emakumeak, joan baino lehen, esan zion: «Sorginen mendiaren isurialde eguzkitsuan bizi naiz, gailur garaiaren haitzartean. Goizean egunsentiko lainoa naiz, iluntzean, labaintzen den euria. Egunsentiero, iluntzero, Eguzki terrazaren oinean».

Geroztik, literatura klasikoan lainoa eta euria edo Eguzki terraza ageri direnean, erotismoarekin lotzen dira.

Itzultzaileak lotura horiek antzemateko gai izan behar du eta, horretarako, ezinbestekoa zaio literatura ondo ezagutzea. Txineraz eta beste hainbat hizkuntzatan idatzitako komentario eta obra kritikoak oso lagungarriak izango zaizkio sakontze-lan horretan, literatura klasikoaren kasuan batik bat.

Hala gertatu zen Aiora Jakak eta biok itzuli genuen Mo Yanen Hori da umorea, maisu! liburuan ere. Bertako «Sendagai miragarria» ipuina Lu Xunek 1919an idatzitako «Sendagaia» ipuinean dago inspiratuta. Kasu honetan, bi ipuinen gaien antzekotasunean eta bien karga ideologiko garrantzitsuan ikusten da testuartekotasuna. Lu Xunen obra hain da famatua, non txinatar literatura ikasi duen edonork antzemango baitu erreferentzia hori. Euskaraz gal ez zedin, oin-ohar bat jartzea erabaki genuen guk, gehiago jakin nahi zuten irakurleak Lu Xunen obrara bideratzeko.

Lehenengo klasea besterik ez da izan, eta ideia asko ekarri dizkit dagoeneko burura. Konturatu naiz hemen ere Europan zabaldu diren hainbat mito orientalista bizirik daudela: literatura klasikoaren idealizazioa eta modernoaren gaitzespena, eta historiarik gabeko literatura aldagaitz baten ideia. Baina gai hauek beste baterako utziko ditut. Ematen ari naizen irakasgaiaren izenburuak dioen bezala, «in translation» bizi naizela iruditzen zait eta, oraingoz, «lost» ere bai.