Mailak eta abar

Iñigo Errasti Aranbarri

Itziar Diez de Ultzurrunek gaur zortzi edo blogeratu zuen testuak Santi Leoneren zutabe interesgarrira eraman gintuen, eta egun horretako Santiren abisuak, akuilatzaile, beti kezka edo gogoetagai izan dudan auzi batera ekarri nau, zeharbidez bada ere. Euskara batuaren mailez ari naiz; jasoaz batez ere, baina ez goi mailaz bakarrik, behe mailak ere buruhauste dezente ekarri dit eta maiz.

Ibon Sarasolaren bizpahiru ideia gogorarazi zizkidaten bi testuok, beste inon ez baitut kontu hau hain argi eta garbi (gordinki eta zorrotz?) irakurri:

Eroan/eroale elektrizitate arloan erabiltzea, aldiz, ez zait hain ereduzkoa iruditzen, hitzok bizkaierazko tradiziokoak direlako, eta barka, baina bizkaitarrek berek badakite ez dela beren tradizioa gure literaturako gaina eta bikaina, gipuzkerazkoa ez den bezalaxe. Hortaz, tradizio horietako aldaerak ez dira egokienak hizkuntzaren goi maila eratzeko. […] Baina argi dago euskaldunen begientzat oro har, Iparraldeko tradizio zaharreko formak eta aldaerak badutela jasotasun bat hizkuntzaren goi maila eratzeko erabat egokia dena.

Euskara batuaren ajeak, 95. or.

Maila kontu honetan, esan behar dut euskara neutrotzat, gaur egun Bizkaia-Gizpuzkoetan idazten den batua hartu dudala; eta, hortaz, Nafarroa eta Iparraldeko hitzek goi marka erakutsiko dutela sartaldeko batuan sartu ez diren heinean. Nafar eta iparraldeko idazleek jakingo dute horrelako markari kasurik ez egiten. Hegoaldean baizik erabiltzen ez diren gaztelaniazko hitz berriei, aldiz, beh marka ezarri diegu.

Zehazki hiztegiaren sarreran

Lehenengo eta behin, esango nuke gaur egungo euskara neutroa gehiago dabilela, Juan Garziak oraintsu zihoen bezala, «gipuzkeraren inguruan» eta «bizkaieraren edo nafarreraren koloreaz janzten dela idazlearen arabera».

Uste dut goiko aipuek ondo adierazten dutela zer gertatzen ari den, neurri handi batean, gaur egun euskara batuan hizkuntzaren mailekin; alegia, badugula eredu estandar bat gipuzkeran oinarritua (eta hari eransten diola bakoitzak, nondik datorren, bere usaina); eta, horrekin batera, badugula, gutxi-asko, eredu jaso bat tankeratua, batez ere sortaldeko ekarpenek bihurtzen dutena jaso. Ez dut horren kontra ezer; hala dira gauzak, eta, orain arteko emaitzak ikusita, ondo irizten diet euskara batuarentzat egiten ari garen bideei. Alegia, eredu jaso eder askoa erakusten dutela, esate baterako, hala literaturan nola zientziaren zein administrazioaren arloan «ereduzkotzat» ditudan testuek. Eredu ulergarria eta baliagarria, gainera.

Hala ere, albo kalteek kezkatzen naute. Batetik, bizkaiera ikusten dut pixka bat lekuz kanpo, zeren, Sarasolak dioen bezala, haren tradizioa ez bada onena eta, Juani sinestera, gipuzkera bada estandarraren muina, eta, aldi berean, sartaldekoei hartzen badiegu eredu jasoa osatzeko gaia, non geratzen da sortaldekoon hizkera? Zer harreman dugu alde honetako hiztunok estandarrarekin eta maila jasoko euskararekin?

Bestetik, sortaldeko hiztunak egoera bitxi samarrean suertatzen-edo dira: goi markari kasurik egiten ez badiote ere, haien testuak, beste euskalki batekook irakurtzen ditugunean, jasoak begitantzen zaizkigu ezinbestean. Hala gertatzen zait, esate baterako, Santi Leonek aipatzen zituen hitz eta esapide askorekin edo Fernando Reyk, Siziliako dialektoa itzultzeko, Montalbanoren kasuei nafar ukitua ematen dienean. Nire ezjakina izango da kausa, baina hala da: kosta egiten zait testuok hizkera arrunt gisa interpretatzea.

Eta, azkenik, zer pentsatu handia ematen dit behe mailak ere, iruditzen baitzait erregistro horixe dela, paradoxikoki, literaturan-eta gutxien landu dena. Nondik osatu behar dugu erregistro hori? Gaztelaniatik hartutako hitz eta esapideetatik abiatuta? Ez, behintzat, euskalki jakin batean oinarriturik.

Jakina, bizkaitarra naizelako ikusten ditut kontuak horrela; ziur asko, nafarrak eta iparraldekoak beste iritzi batekoak izango dira. Eta gipuzkoar asko eta arabarrak ere, ez dago esan beharrik. Ez da nire asmoa euskalki jakin baten egoeraz kexatzea (bakoitzari dagokio bere euskarari behar duen thornuia ematea) edo, besteak hobeto daudela eta, lehen ere inora eraman ez gaituzten eztabaidak piztea. Bat da euskara, eta, garbi dago, denok gaude ontzi berean. Baina uste dut merezi duela gai honi buruz gogoeta egitea; denok elkarrekin bada, hobe, interesa komuna baita.

Aukera elemenia dugu

Iñigo Errasti Aranbarri

Sarritan aipatzen den gauza da bide-seinale lagungarri gertatzen direla –hala esaldien katea antolatzeko nola irakurleari bidea erosoago erakusteko– kasuan-kasuan perpausen aurrean jartzen diren markak: nahiz (eta), zeren (eta), baldin (eta), nola…-(e)n, ezen…

Perpaus mailako aurrekarien saila, beraz, pentsa litekeen baino ugarixeagoa da. Sintagma barruko antolaketari dagozkionak, berriz, ez dira hein berean ugari; alegia, izenaren inguruko osagaiak zurrunago-edo direla beren kokalekuetan.

Dena dela, gaurko ekarpenean, ugaritasuna adierazteko erabiltzen ditugun zenbait osagai azaldu nahi nituzke, azal-azaletik bada ere, eta erakutsi badela, haien artean, ezker-eskuin jokatzeko modua ematen duenik.

Ugaritasuna adierazteko, bada, aukeran ditugu baliabideak; zenbatzaileetatik hasi eta izen, izenondo nahiz adizlagunetaraino: asko, anitz, ugari, franko, pila, pilo, mordo, hamaika, makina bat, ezin konta ahal(a), samalda, andana, elemenia…

Haietariko batzuek, leku finkoa dute izenaren inguruan: ugari, esaterako, izenaren eskuinean kokatzen dugu, nahiz eta bestela jokatzen duen adizlaguna denean.

Beste batzuek, euskalkien arabera hartzen dute posizio bat edo bestea:

Asko matel-hezur gorritu ziren eta asko begi argitu (Laffitte).

Lotsagabe begiratzen zioten kalean oztopatzen zitun mutil gazte askok (T. Agirre).

Egia esateko, hegoalde guztian ere erabili izan da (eta, inoiz, erabiltzen da) asko izenaren aurretik, baina esango nuke izenaren ostean jartzen dugula, nagusiki, gaur egun.

Hala ere, bi horiek bezain arruntak ez diren beste batzuk aipatu nahi nituen, erdaretako izen-esapide «jasoagoen» ordain legez erabiltzen direnak: multitud, infinidad, gran número, una lluvia de, une série de, une suite de…

Halakoetarako, besteak beste, andana (bat), samalda (bat) edo elemenia (bat) dauzkagu. Badakit ez direla elkarren sinonimo peto-petoak, baina, adiera batean, esparru semantiko berekoak direla esan liteke.

Printzipioz, aurretik hartu ohi dute hirurek izena:

Gobernamenduak ororen sakelatik atxik bitza mota guzietako eskoletxe andana bat. (Buruxkak)

Han etorri zitzaion aingeru-arkitekto samalda bat. (Sagua, eulia eta gizakia)

Eta berehaha bidera atheratu zitzaioeten gizon elemenia batekin. (Testament zaharra – Duvoisinena)

Hirurotariko batek, ordea, badu izena eta haren osagaiak bere eskuinean kokatzeko aukera. Eta, halakoetan, aurrekari moduko bat dela esan genezake:

Bere bekhatu-oste izigarria, elemenia bat bekhatu, bereak eta bertzerenak, egundaino menturaz kontutan hartu etzituenak. (Meditazioneak gei premiatsuenen gainean)

Horrek, behar dugunean, aukera ematen digu izen sintagma konplexuagoak eskuinean kokatzeko, elemenia bat aurretik jarriz bide-seinalearena egiten nolabait; edo balio lezake, bestela ere, izen sintagma konplexu baten osagaiak elemeniaren ezker-eskuin banatzeko:

(…) jaio, hazi, ugaldu eta hilko ziren elemenia bat izakiz hornitua (…) (Sagua, eulia eta gizakia)

Ereduzko Prosa Gaur eta beste zenbait bilatzailetan begiratuta, ikusi dut ez dela andana/samalda bikotea bezain ugari agertzen elemenia, eta horrexegatik ekarri dut hona, baten bati baliagarri gerta dakiokeelakoan. Barkatu txarto esanak.

Betiere… “siempre que”?

Iñigo Errasti Aranbarri

Oso zabalduta dago gure artean betiere adizlaguna ematea gaztelaniazko siempre que baldintzazko lokuzioaren ordain gisa. Nik neuk ere egin izan dut aldaketa hori, jakina. Baina ez dakit, ba, ez ote dugu hor oker txiki bat egiten, eta ez ote den oraingo-oraingoa, gainera, parekatze hori.

Adibide bila, «baldin + betiere» idatzi dut bilatzailean, eta Arabako Foru Aldundiaren orri bat atera zait lehen-lehenik, baina berdin eman ziezadakeen Bizkaiko Foru Aldundiaren, Eusko Jaurlaritzaren nahiz Donostiako Udalaren orri bat… denean agertzen da eta bikotea. Hemen duzue adibidea:

Uno o dos ascendientes y dos hijas e hijos, siempre que al menos uno de estos sea discapacitado/a o esté incapacitado/a para trabajar.

Aurreko ahaide bat edo bi eta bi seme-alaba, betiere, gutxienez horietako bat ezindua bada edo lanerako ezintasuna badu.

Ez diot itzulpenaren egokitasunari begiratu nahi; «siempre que = betiere» ekuazioaren erakusgarri besterik ez dut ekarri.

Batek baino gehiagok pentsatuko zuen honezkero ea non ikusten diodan nik horri arazoa, eta hona, beraz, nire kezkaren iturriak:

Batetik, RAEren hiztegira jo dut, siempre sarreraren laugarren azpisarrerara:

~ que. 1. loc. conjunt. En todos los casos en que. 2. loc. conjunt. condic. con tal de que. Mañana comeré en tu casa, siempre que tú comas hoy en la mía.

Horren arabera, bi esanahi ditu siempre que lokuzioak, eta haietariko bat da baldintzazkoa; bestea ez, ordea.

Gero, euskarazko hiztegietara jo dut, eta, haietan ikusi dudanagatik, betierek hiru-lau esanahi ditu, edo izan ditu, baina haietariko batean ere ez da ageri baldintzazko esaldien ezaugarri legez. OEHn ez dut aurkitu horren adibiderik. Bestalde, hiztegietan erraz ikusten denez, lehenengo adieran badatoz bat, «beti, beti eta beti» omen da eta betiereren adiera nagusia.

Susmoa dut, beraz, gaztelaniazkoaren bi esanahion artean egiten dugula jauzi, eta, automatismoz edo, komeni zaigulako erabiltzen dugula betiere baldintzazko partikula balitz bezala: batzuetan, mendeko perpausaren hasieran jarrita, aurrekari lana ondo-ondo betetzen digulako, eta, beste batzuetan, atzean jarrita ere, baldintzazkoak ezartzen duenaren sendogarri aproposa izaten delako.

Tira, ez dakit benetan den kalko okerra (eta, baldintzazko esaldietan aurrekari bat nahi izanez gero, ez ote dugun nahikoa baldin eta-) ala nire arrazoibidea den okerra, eta guztiz zilegi, beraz, gaur egun denera zabaldu zaigun/dugun erabilera hori.

Lehenaldia baino lehenagokoak

Iñigo Errasti Aranbarri

Gaurkoan esatera noana gauza jakina izango da ziur asko gehienentzat, baina, pentsaturik blog honek denetariko irakurleak dituela, baten bati lagunduko diolakoan idatzi dut.

Aspaldi ez dela, lehenaldiko aditz baten ordaina nola eman zalantzan zebilela esan zidan ofiziokide batek. Ez dut gogoratzen zer hizkuntzatan zegoen haren jatorrizko testua; bai, ordea, pluskuanperfektu edo burutu-burutu horietariko bat zela: había amado, avait parlé, had come… halakoren bat zen; horiek baino konplikatuagoa, beharbada. Egia esateko, ez dakit zer erantzun nion, ezta zalantza argitu ote nion ere, baina hara non topatu diodan oraintsu Mitxelenari horren gaineko pasartetxo bat (letra lodia neurea da):

Badirudi gure gramatikariek, euskara bere-berean aztertu beharrean –eta zenbat eta erdalkeriaren etsaiago, orduan eta areago– ez dutela kezkarik erdal kategoriak euskaraz nola adieraz daitezkeen azaltzea baizik. Oraindik orain idazten zuen, esate baterako, Umandik, Aita Omaetxebarriaren iritziak zuzenduaz: “Sar(tu) ziteken: podía o hubiera podido entrar” ez dira berdin. Beren artekoa andia dala deritzaigu”. Gure ustez ere, horrelaxe da. Baina nekerik gabe egiazta daiteke –nekerik gabe, gramatika jakite enpiriko bat denez gero, testuetatik atera behar dena, ez inoren burutik– euskarazko sar zitekeen (ziteken hori berbera duzu, laburtua izatea) erdaraz “podía, pudo, había podido, hubiera podido entrar” itzul daitekeela, batere bereizkuntzarik gabe. Aldi horiek gaztelaniaz bereizten direla, eta guri zer? Zertan ari gara? Erdal ala euskal gramatikaren legeak ematen?

(Asaba zaharren baratza, 1960)

Mitxelenaren azalpenari buelta emanez gero, esan liteke erdarazko forma burutu-burutok, askotan, ondo adierazten direla euskaraz iragan burutu «soilez» (alegia, tartean izan aditza sartu gabe ere). Jakina, ez dugu hori modu bakarra lehenaldian jada igaroak edo eginak dauden ekintzak adierazteko, beheraxeago ikusiko dugun legez.

Halakoak nola itzuli diren ikusteko, edo zeinahi kontsulta egiteko, baditu EHUk tresna bi apropos-aproposak: bat, berriki aurkeztu duten EHUskaratuak corpusa; bestea, lehenagotik erabilgarri zegoen kontsultagunea. Nik dakidala, izatez, gauza bera dira, baina, oraingoz, bereiz daude, eta ez dituzte liburu beren itzulpenak ematen; osagarriak dira, beraz.

Batetik eta bestetik hartu dizkiet adibideak Patxi Petrirenari eta Garikoitz Otamendiri, Xabier Olarrari, Irene Aldasorori, Juan Garziari eta Jon Muñozi.

Hala, bada, iragan burutuko ordainak eman dituzte itzultzaileek batzuetan:

Max sourit d’un air entendu, il avait fait la même remarque à M. Ruche dans l’après-midi lorsqu’ils avaient répété la séance.

Maxek irribarre egin zuen, adituaren plantan, ohar berbera egin baitzion berak Ruche jaunari arratsaldeko emanaldi-saioan.

Desde los tiempos del propio Arana, el nacionalismo vasco había mantenido una postura ambigua en esta cuestión.

Aranaren beraren garaietatik, euskal nazionalismoak jarrera anbiguoa izan zuen kontu horretan.

He had often dreamed in vivid color, especially when he dreamed of landscapes and painting.

Ordu arte, kolore bizikoak izan zituen ametsak beti, batez ere paisaia eta margolanekin amets egiten zuenean.

Baina, halakoekin batera, sarri erabiltzen dute aditz-partizipioa ere, artikuluarekin nahiz -ta/-rik atzizkiekin:

Pour le conseiller, de Gaulle avait nommé un comité de douze «sages», représentant chacun une discipline scientifique.

Aholku eman ziezaioten, batzorde bat izendatua zuen De Gaullek, zientzia-arlo bakoitzeko ordezkari ziren hamabi «jakintsu»z osatua.

Even in 1733, the study of man had long been a fascinating task for philosophers, physicians and poets..

Arituak ziren 1733 baino askoz lehenago ere filosofoak, medikuak eta olerkariak gizakia aztertzeko zeregin liluragarrian.

La letra eme no cuenta en este análisis porque la había recogido algunos años antes, mucho antes de saber que algún día iba a necesitarla, pero si lo hice (recogerla sólo por su rareza) es porque intuía que un día me sería útil.

Eme letrak ez du kontatzen analisi honetan, egunen batean beharko nuela jakin baino urte batzuk lehenago bildua bainuen; bildu, hala ere (bitxia zelako, besterik gabe), noizbait baliagarri izango zitzaidalako intuizioa nuelako bildu nuen noski.

Eta badira bietatik dituzten esaldiak ere:

He had collected enough barbiturates: he had tried to do a thorough job, and had taken too many.

Nahikoa barbituriko zituen bilduak; motz geratzeko beldurrez, ordea, gehiegi hartu zituen.

Horra, beraz, erdaretako pluskuanperfektuen ordainak emateko aukeretariko batzuk.

Horrenbeste ‘-tze aldera’ behar al dugu?

Iñigo Errasti Aranbarri

Lehenik eta behin, aitor dezadan begietan hartuxea dudala bikote hori. Denok izaten ditugu gure maniak. Horra nirea (haietariko bat, behintzat). Aspaldiko lagun batek, esaterako, ganadua tartean ez bazen, ez zuen inoiz erabiltzen hausnartu; alegia, harentzat, jendeak «gogoeta» egiten zuen. Baserrian hazia izanik, esaten zuen ezin zuela horrela erabili hausnartu, behiak etortzen zitzaizkiola gogora eta ezin zuela jendea hausnarrean imajinatu. Bazekien irudizko erabilera zela, eta lehengo autoreek ere erabiltzen zutela, baina… Ezin zuen eraman.

Antzeko zerbait gertatzen zait niri -tze aldera horrekin. Helburuzko adieraz ari naiz, ez «-en truke»-ren baliokideaz, ezta «esate aldera esan» bezalakoez ere. Gurean ez da erabiltzen adiera horretan, eta, beraz, etxetik kanpo ikasi dut. Oraintsu, egia esateko. Ez dakit noiz entzun nuen lehenengo aldiz, baina nahiko argi daukat halako batean bazter guztietan topatzen hasi nintzela zorioneko esapidea.

Hasieran, pentsatu nuen ohikoa izango zela beste euskalkiren batean eta, nola horrenbeste jendek erabiltzen zuen, ba, zuzena izango zela. Baina, egun batean, banoa Orotarikora, eta han ez dut halakorik aurkitzen. Sarasolaren Euskal Hiztegian bai, esaldi bat. Bakarra. Ez dut esan nahi okertzat jo nuela, baina nik neuk ez dut erabiltzen. Baten batek esan lezake, arrazoi handiz, ea ez ote dudan erabiltzen nire euskalkikoa ez den ezer, eta, horren aurrean, ez daukat beste aitzakiarik: -tze aldera ez erabiltzeko mania daukat.

Gero, han eta hemen galdetuta, belarria erne beti, ikusi dut ezen, askok erabili arren, gehienontzat berria dela, azken urteotan ikasia. Itzultzaile itzal handiko bati entzun nion, gainera, «jator exotikotzat» zeukala -tze aldera hori, eta, izan ere, horixe dio, gutxi gorabehera, EGLU VII.ak (173. or.). Jakina, modu formalagoan.

Bulegoan, nahikoa kalaka eman baitiet kontu honekin batzuei, erdi brometan hasi ginen forma horren beste aldaera batzuk botatzen, -tze alderako zera eta halakoak esaten, baina fikzioa errealitatea baino motelagoa omen da, zeren ahalegin handirik egin gabe topa baitaiteke Interneten «…. eskubideak bermatze alderako laguntzak…» bezalako bat, adibidez.

Lankide batek topatu zidan, hain zuzen ere, Rufino Iraolaren artikulu bat esamolde horren abusua salatzen duena. Rufinok dioen legez, ona da hitzak beren ohiko bideetatik ateratzea eta adierazpide berriak saiatzea (ona, eta beharrezkoa, nire ustez), baina abusua ez da ona. Eta oker ibiliko naiz igual, baina iruditzen zait horixe egin dugula -tze alderarekin, abusatu. Halako bat topatzen dudan bakoitzean, Lázaro Carreterren harako hartaz gogoratzen naiz: «¡Lo que molesta es la insistencia!».

Irakurtzen (ere) trebatu beharraz

Iñigo Errasti Aranbarri

Aspaldian dabilkit buruan kontu hori, eta, ziur asko, ez naiz bakarra ez lehena, ezta azkena ere izango. Ez nuke nahi topikoz bete estreinako ekarpentxo hau, baina honezkero topiko bihurtua dugu, nik uste, euskal itzulpenak lehen kaskarragoak zirela eta orain gero eta txukunago egiten direla esatea.

Lehen, jakina, baziren itzultzaile onak eta itzulpen ederrak; oraindik ere egiten dira itzulpen eskasak. Berdintsu, beraz… baina orain gero eta gutxiago omen dira eskasok. Beharko!

Euskara batua asko aldatu da azken urteotan, eta bide tarte handia egin da eredu berria sendotzeko lanean. Batzuek gertutik jarraitu diote euskararen aurrerabideari, eta, horren ondorioz, nabarmen hobetu da euskal testugintza. Horrek, bistan da, lan handia eskatzen du, etengabe trebatu beharra.

Irakasle nenbilenean, lankide batek zera esaten zien liburuak irakurtzea nekeza zela protesta egiten zioten ikasleei: «Ba al dakizue zenbat denbora ematen duzuen futbolean? Trebeak zarete baloiarekin, ezta? Ba, berdin-berdin gertatzen da liburuekin: entrenamendua behar da».

Horixe, entrenamendua. Zenbat denbora ez ote du igaro hainbatek gramatika, estilo‑liburu eta abarretan ikasten? Baina egin ote dugu irakurleok beste horien adinako ahaleginik euskaraz zeinahi testu irakurtzeko gai izateko?

Esate baterako, Wilkie Collins-en The Moonstone irakurtzeko gogoa duten euskaldunetatik (kontuan izanik ezen, beren gogoz irakurtzen badute, irakurzale direla) zenbat dira gai La piedra lunaren ordez Ilargi‑harria eder askoa irakurtzeko? Dudarik gabe, sasoiko behar du Ilargi harriaz aparteko nekerik gabe gozatzeko gai den euskaldunak; La piedra lunar eta The Moonstone irakurtzeko bezain sasoi oneko, hain justu. Ez da, baina, klasiko zaleen kontua bakarrik; gauza bera esan liteke Munro, Claudel edo, adibidez, Kodeen liburua euskaraz irakur lezaketen euskaldunez. Sasoi oneko irakurle gehiago behar dugu, alegia.

Goraxeago esan dudan legez, ez naiz halako gogoetak darabiltzan bakarra. Hona, horren erakusgarri, joan den udan, Eibarren, Gerardo Markuletari harturiko hitz batzuk:

«Dezente egin dugu aurrera testu itzuli gozagarriak eskaintzeko ahalmenean, baina ez horrenbeste halako testuez gozatzekoan».