Ikusi eta ikasi

Ana Telletxea Koxkolin

—Ama, Peru ikusi det…

—Ikusi dut! —amak erantzun azkarra tonu haserrekorraz.

—Ikusi dut… —alabak burumakur, akatsagatik goibel.

Berriki bizitu dut elkarrizketa hau Oiartzunen. Ama-alabak ari ziren, nigandik hurbil kasualitateak nahirik, eta ezin izan nuen oharmenak alarmari eragitea saihestu. 7 urte izanen zuen neskatila ttiki hark, eta ama gaztea zen zuzentzailea.

Bat-batean zuri gelditu nintzen, ezin sinetsiz. Burua jautsi eta zoruari begira gelditu nintzen ikusi eta entzundako eszena hura prozesatzeko. Egia zen.

Gehiegitan aditzen dut euskalduna berez eta sortzez filologoa dela; gehiegitan euskalki gehiegi dituela euskarak; eta halaber, gehiegitan euskara batua asmakuntza artifiziala dela; gehiegitan gure aitzineko belaunaldiek egiten zutela euskara garbia propio… Gehiegitan honelako hamaika baieztapen, eta denak nahasi zaizkit oraingoan burrunba gorrian.

Erdarakadak, kalkoak, egitura edota hitz okerrak zuzentzen ohituak gaude, baina honezkero, agidanez, familia edo lagunarteko esparruko euskarari formalitatea eskatzen hasiak gara, are haratago, alegia. Baliteke neure buruarekin egin dudan bataila ttikia baino ez izatea gogoeta hau. Segur naiz deus berri ez dudala ekarriko, beraz, gaiaz pentsatzeak eragin didan plaza-eletzat uler bedi gaurkoa.

Euskara vs euskalkia: binomio hau gai zaharra da. Honela, llaburki, euskara batua, batik bat idatzizkorako pentsatua, euskara da. Arau mota bat da funtsean, kode jakin bat erabilera zuzena zehazten duena. Hizkuntz estandarra izatea du lan nagusia. Euskalkia, berriz, euskararen hizkera berezia da, aurrekoaren “araua” urrun duena, baina ez inondik bere arerio.

Ikusi det bat zuzentzera ailegatu baldin bagara, zerbait ez gara ongi egiten ari. Izatez, gainera, esparrua zein den (familiartea) kontuan hartzen badugu. Ongi jokatzeko asmo onarekin maiz, kodeak noiz eta non erabili ez dugu garbi. Eskizofrenia gisako bat oraindik ere (edo orain bereziki) sumatzen dut maiz hiztunengan. Noski, sona kontua agerian da; herrikoitasuna edo modernotasuna erakutsi nahi den, kode bat edo beste hautatuko da. Hizketa moduen itzal hori pisua da. Norma soziala, ez da, beraz, hizkuntzaren dimentsioa huts-hutsean, beste faktore batzuk daude jokoan. Badirudi arauaren zama dugula bizkarrean, eta bide honetatik, hiztun idealaren bilaketan, erronka handiegi.

Bistan da kezka dugula, baina, nori dagokio honen gaineko aholkuak gizarteratzea? Ze erantzukizun edo ardura dugu hiztunok? Izan ere, denak gara (nolabait) hizkuntzaren irakasle; bai bederen, erakusle. Eta hortaz, hizkuntzaren ardura dugunok kezkatzea baino gehiago ez ote den behar duda naiz.

Nago halabeharrezko bizikide ditugun erdarek ez dituztela buru-hauste hauek sortzen haien hiztunengan. Askotan, eta hiztun komunitateei erreparatuta, susmoa dut ardura eta exijentzia maila hagitzez ere altuagoa dugula gurean, auzokoen aldean. Baina hori gure normalizazio egoera osagabeari zor zaio, ustez.

Koldo Mitxelenak (Altuna, P., 1972, Mitxelenaren Idazlan Hautatuak) honela zioen: “batasunak, edozein batasunek gero, galera berekin dakar, ez da hasi berrian behintzat amaren hizkuntza izango, esperanto-usaina itsatsiko zaio noraezean, ñabardura aberatsik gabe agertu beharko du jendartean”.

Euskara batuaren hastapeneko ekimenaz ari zen hura, jakina, baina beldur naiz ez ote den laster hori (bakarrik) izanen gailentzen ari den euskara, ez ote garen gehiegi galtzen ari. Iruñerriko (edo gisako inguruneko) ikasle euskaldunekin jardutea zer den dakienak ulertuko du zer den det bat zuzentzen entzutea gogorra gertatzea, eta horren haritik ere, zer den aldian-aldian sorterrira joateko beharra sentitzea, lausotzen dena berrikusteko eta berrikasteko.

Atarikoa

Ana Telletxea Koxkolin

Lehenbiziko eta behin, jaso ezazue “aunitz urtez” zintzoa proiektu honen abiarazleok. Asmo polita, baina lana azkarki harekin batera, eta hala, espero dut gure ekarpenarekin, norbere moduz, atari hau gorpuztuko dugula.

Eskerrak eman behar dizkiet, bada, etxe honetako nagusiei bertara gonbit egin didatelako. Aitor dezadan, bestalde, nire parte-hartzea hizkuntzarekiko dudan ardurak eta zaletasunak funtsatuko duela, ez baitut, iduriz, eztabaida-foro honetan ari diren gainerakoen mailako gogoeta sakon eta landurik emanen. Irakaskuntzan ari naizen neurrian, eta eguneroko bestelako esparruak inolaz ere atzendu gabe, kezka sorrarazten didan horrek ekarriko du nire hausnarra hilabetean behin leiho honetara.

Eta, honela, gonbit egin didatela erran dut, ez “luzatu didatela”. Hiztegietan, oro har, forma hori aurkitu ez dudan arren, sobera zabaldua dagoela iruditzen zait, bai egunkarietan, bai bestela ere administrazio, hezkuntza, enpresa-eremu eta hamaika gisa honetako esparru formaletan. Luzamenduak nondik heldu zaizkigun ez dakit, baina “gonbit egin dit”, “gonbidatu nahi zaitut”, “gonbidatuak zarete” bezalakoekin askoz txukunago ailegatuko litzateke, nire ustez, delako asmo on hori.

Asmo ona izanen zen, aztergaiz aldatuz, “asanblada” hitzaren sorburuan (erdaratiko “asamblea” itzultzeko garaian), baina ez, ordea, sen argirik. Ez dut sekula hitz honen sona eta indarra ulertu, eta aski lekutua da euskaran; uste dut hau ailegatu baino lehen ordezko egokiagoak izan bagenituela arrunt eskura. Hiztegiek onartzen dituzten “batzar”, “biltzar” edo “bilera” (kasuan kasu bat edo beste) aukera hobeak iruditzen zaizkit inolaz ere, eta adibidez, aski ezagunak diren Gazte Asanblada edo AHTaren aurkako Asanbladari gustura iradokiko nizkiekeen (jakin izatera) aukera garbiagoak haiena izendatzeko. Oraindik garaiz gabiltza edozein herri, hiri edo auzotan antolatzen diren horiei “asanblada” deitu ordez, bilera edo batzarra eginen dela esan dezaten gomendatzeko.

Hizkuntzak, hiztunari baliagarri zaion hura izanen du bizirik bere baitan, erabilgarri ez dena galtzea du lege. Zerbaitek ahalbidetzen du hiztunon honako edo harako hautua, nahiz eta, eguneroko erabileran maiz indarrean diren jatortasun gutxiko hitzak eta egiturak garbitzea, fintzea edo orraztea komenigarria iruditzen zaidan.

Gaurko hastapen idazkiari bukaera emateko, eta bi erabilera jakinen gaineko azaleko kritikaren ondotik, hitz bat bildu nahi izan dut gurera, berriki Anjel Lertxundik artikulu batean agertutako ideiaren haritik, bakan aditu dudan hitza aipatu nahi nuke: ezongi. Hiztegietan emana da, baina erabileran, aldiz, ez da sumatzen lehen bezainbeste. Norbait eri denean, minez denean, edo norbaitek ondoeza duenean, ohikoena “ez dago ongi” bat ematea izaten da. Duela gutxi gainera, “ezongi nago” bat eman eta zalantza galanta sortu zitzaidan egoki ari ote nintzen. Hiztegiek eman didate bermea, izatez bestela ere, Nafarroako iparraldean erabilia dela jakin baitakit (“ezongixko da” adibidez). Edozein moduz, ezongi, edo ezontsa Iparraldean, oroitzaren merezimenduan zait, inoiz ausaz entzun dudan gisaz, orain zailki aurkitzen baitut.