EIZIErekin elkartasunez

Koldo Biguri Otxoa de Eribe

Eusko Jaurlaritzaren Ekonomia eta Plangintza Zuzendariak zehapen-espedientea ireki zuen EIZIEren aurka 2012ko urtarrilean, lehiaren defentsari buruzko legearen arau-hauste bat izan zela-eta, elkarteak itzulpen-tarifen taula bat argitaratzeagatik. 2014ko apirilaren 7an jakinarazi du Lehiaren Euskal Agintaritzak 01/2012 (EIZIE-Itzulpen tarifak) espedientearen Ebazpena, zeinaren bidez 8.000 euroko isuna ezarri dion EIZIEri.

Horren haritik, adierazi nahi diet zuzentzaile eta interpreteei ezen Eusko Jaurlaritzaren beste atal batek, Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundearen barruko Itzulpen Zerbitzu Ofizialak, jendaurrean jarriak dituela bere tarifak. Zerbitzu horren tarifak guztiz legezkoak dira, prezio publikoak izanik, eta delako Lehiaren Euskal Agintaritzak sekulan ez du ebatziko Eusko Jaurlaritzaren barruko zerbitzu batek lehia desleiala egiten dienik lan honetan diharduten profesional, enpresa edo agentziei, Administraziotik kanpoko bezeroei itzulpen, zuzenketa eta interpretazio lanak eskainiz (bakoitzak har dezala bere nekea erabiltzen dituen tarifekin konparatzeko).

Tarifak hemen topa daitezke:

http://www.ivap.euskadi.net/r61-3039/eu/contenidos/informacion/izo/eu_3814/zerizo_e.html#4

3.- Itzulpen-motak

 IZOkitzultzendituenakhonako hauek dira:

 a)Aginduzko itzulpenak: bere arauetan ezartzen zaizkionak, hau da, Eusko Jaurlaritzak Legebiltzarrera bidali beharreko lege-egitasmoak.

b) Oinarrizko itzulpenak, administrazio- eta lege-hizkera finkatzeko interesgarri direnak. Horrela sailkatuko dira:

• alorren bat arautzen duten arau-testu oinarrizko eta funtsezkoak.
• EAEko herritar guztiei zuzendutako zabalkunde orokorreko testu informatiboak.

c) Itzulpen arruntak, hau da edozein herri-administraziotako ohiko testuak.

d) Ohituzko itzulpenak, hau da edozein herri-administraziotako testu erraz, errepikakor edota estandarrak.

e) Herritarrentzako itzulpenak

f) Esloganakedota publizitate-mezuak.

4.- Prezioak

Indarrean dauden prezioak aplikatuko ditu IZOk (Ogasun eta Herri-Administrazioko sailburuaren 2007ko irailaren 5eko Agindua) Honako prezio hauek finkatzen dira (beti BEZ barne):

a) Itzultzea:

• 3 d) eta e) ataletakoak euskaratzea:      0,0742 euro/hitzeko
• 3 d) eta e) atalekoak gaztelaratzea:       0,0854 euro/hitzeko
• 3 c) atalekoak euskaratzea:                  0,0475 euro/hitzeko
• 3 c) atalekoak gazteleratzea:                0,0538 euro/hitzeko
• 3 b) atalekoak euskaratzea:                 0,0327 euro/hitzeko
• 3 b) atalekoak gaztelaratea:                 0,0458 euro/hitzeko
• 3 f) atalekoek, 363 eurotako gehigarria izango dute.
• 3 a) atalekoak dohainik izango dira.

b) Zuzentzea eta egiaztatzea:

• 3 d) eta e) ataletakoak euskaratzea:       0,0493 euro/hitzeko
• 3 d) eta e) atalekoak gaztelaratzea:        0,0564 euro/hitzeko
• 3 c) atalekoak euskaratzea:                   0,0338 euro/hitzeko
• 3 c) atalekoak gazteleratzea:                 0,0475 euro/hitzeko
• 3 b) atalekoak euskaratzea:                  0,0196 euro/hitzeko
• 3 b) atalekoak gaztelaratea:                  0,0327 euro/hitzeko

c) Ziurtatzea:

Itzulpenarenbaliokidetasunaziurtatzea: 0,0207 euro/hitzeko.Zuzendu behar izanez gero, zuzenketa-prezioa gehituko zaio.

d) Zailtasun berezia eta presa:

• Zailtasunbereziagatik, prezioak %25 gehituko dira, sorkuntzazko testuak, ikerketazkoak ala zientzia edo teknika-alorreko testuak direnean, herri-administrazioaren zientziari ez badagozkio.
• Presagatikprezioak%40 gehituko dira. Presazkotzat joko dira 24 orduan eginbeharrekoitzulpenguztiak eta eguneko 2.500 hitz baino gehiagokoak.

e) Itzulpenen gutxienezko prezioa 23 eurokoa izango da, BEZ barne.

f) Bezeroak eskatuta, IZOk, itzulpenaz gain, termino–zerrendak (lexikoak eta tesauroak) edo glosarioak ere egin ahal izango ditu, definizioak, testuinguruak edo erreferentziak dituztela. Zerrendotako termino bakoitzaren prezioa 3,3572 eurokoa da hizkuntza bakoitzean; eta glosarioena 7,8375 eurokoa, terminoko eta hizkuntzako.

g) Euskara/gaztelaniazko interpretazio–lanak:

Biltzar, jardunaldi, topaketa eta abar eleaniztunetan, programa barruan euskarazko parte-hartzeak dituztenetan:

• egun osoa (7 ordu): 247 euro ,BEZ barne.
• egun erdia (4 ordu): 140 euro, BEZ barne.
• beste ordu bakoitzeko (edo zatiko): 57 euro, BEZ barne.

 Programa barruan euskarazko parte-hartzerik ez duten biltzarretan (hauek dira partikularrei emandako interpretazio-zerbitzuen prezioak):

• egun osoa (7 ordu): 492 euro, BEZ barne.
• egun erdia (4 ordu): 282 euro, BEZ barne.
• besteordu bakoitzeko (edo zatiko): 112 euro, BEZ barne.

 Bilera, negoziazio-mahai eta abarretan:

• Euskal Autonomia Erkidegoan: 57 euro orduko, BEZ barne.
• Euskal Autonomia Erkidegotik kanpo: 112 euro orduko, BEZ barne.

h) Interpretazio-lanen gutxieneko prezioa:

• Euskal Autonomia Erkidegoan: 112 euro orduko, BEZ barne.
• Euskal Autonomia Erkidegotik kanpo: 224 euro orduko, BEZ barne.

Aplikatu beharreko tarifa, bai eta errekarguak ere, bezeroarekin hitzartuko dira eskari-orrian. Ondorengo edozein aldaketa idatziz jakinaraziko zaio bezeroari, eta horrekiko adostasuna eskatuko zaio.

EGLU-V eta Euskaltzaindiaren 109. araua zuzentzen

Koldo Biguri Otxoa de Eribe

Ez dadila harropuzkeriatzat har ausartzen banaiz Euskaltzaindiaren 109. arauari eta haren Euskal Gramatika Lehen Urratsak – V liburuari ere zuzenketa ttipi bat egiten testutxo honen bitartez, behar ere behar baitu.

Izan ere, aposizioetako komunztaduraz ari dela, bai arauan eta baita aipatu liburuko «Perpaus erlatibo arruntak aposizioan» deritzan atalean, argi uzten da, zuzen utzi ere, aposizioan den perpaus erlatiboan kasu komunztadura egiten dela bi sintagmen artean, hala nola egiten baita beste sintagma apositiboekin. Horren adibide dira Axularren liburutik ateratako hauek:

Zuhaitz ttipiak, oraiño errorik eztutenak, ezin athera ditzakezu… (57)
Bake handia du konzientzia onak, Jainkoaren lege sainduari darraikanak (289)
Zoazte su eternalera, akhabatuko ez denera (375)

Honaino, dena zuzen. Kontua da esandako arauak bezala liburuak ere esaten dutela, zenbait kasutan («erabilera lasaiagoan» dio arauak) aposizioa kasu absolutiboan ere jartzen dela, ardatzarena beste bat izanda ere. Eta Gramatikak ere, 214. orrian, honela dio: «zenbaitetan, ahozko euskaran bereziki, perpaus erlatiboan absolutiboaren hondarkia agertzen da, kanpoko ardatza beste kasu batean izanki». Bietan esaten da, azkenik, erabilera hori ez dela gomendagarria.

Arazoa da erabilera ez gomendagarri horren adibidetzat jartzen dutena adibide okerra dela, gaizki ulertua baitago. Mayi Ariztiaren Amattoren uzta liburuko 16. orritik ateratakoa da, eta honela dio:

Gure Jainkoak, beti xuxen dabilana, ongi gidatzen baitu, suertatu zen konde hori kaperat ailiatzea…

Arauak eta EGLUk aposiziotzat jotzen dute beti xuxen dabilana hori, eta ergatiboa beharko lukeela ematen du aditzera. Alegia, «beti xuxen dabilena» Jainkoa dela ulertzen du.

Baina, esan bezala, euskal esaldiaren interpretazio okerra da hori, bai behintzat frantsesezko itzulpena irakurriz gero: alegia, «Comme le bon Dieu toujours, guide bien celui qui marche droit, il advint que ce comte arriva à la chapelle…». Euskarazko testuan, noski, komen erabilera okerrak eragin du gaizki ulertzea, zentzuzkoa baita pentsatzea esan nahi duela «Jainkoak ongi gidatzen duela beti xuxen dabilana, eta horregatik iritsi zela kondea kapera hartara», eta, beraz, frantsesezko itzulpena erabat zuzena dela. Bestela esanda, aposiziotzat hartzen duen sintagma, berez, perpaus horretako objektu zuzena da.

Okerrak ez dio hala ere arrazoia kentzen ez delako 109. arauak ez EGLUk dioenari, alegia, horrelako komunztadurarik ezak aurkitzen direla hainbatetan, Gramatikak segidan dakarren Hiribarrenen beste adibide honetan bezala:

Hunek dote eraman Philip ederrari, Frantziako tronuan behar zena jarri.

EGLUk dioen bezala «Jokabide hau, tradizio nagusiaren aurka doana, ez da gomendatzekoa». Ni ados nago, baina Mayi Ariztiaren adibideak ez du balio; bakoitzari berea.

Fiction or fake

Koldo Biguri Otxoa de Eribe

Fake kontuak askoren ahotan dauden honetan, fikzioko euskaran ahozkotasunak duen edo ez duen islaz nahi dut nire gogoeta txikia egin gaur. Nire arazoa izango da, seguru aski, baina sarri gertatzen zait, fikzio liburu bateko dialogoak irakurtzen ditudanean, halako deserosotasuna sentitzea, dialogo horien ezaugarriak bat ez datozenean ahozko euskarari edo euskarazko ahozkotasunari dagokionez dudan (denok dugun) esperientziarekin, fikziozko pertsonaiak egiantzekotasunari jarraituz eduki beharko lituzkeen ezaugarri linguistikoekin, alegia. Gogoan dut gazteagoa nintzelarik noizean behin eztabaidagai zela ea pertsonaia erdaldun batek (polizia nazional batek, kasurako) euskaraz hitz egin zezakeen euskarazko eleberri batean, ala erdaraz soilik; ez dakit eztabaidagai hori gainditua dagoen ala ez, baina bai iruditzen zait gaur ez duela garai hartan zeukan karga subjektiboa. Hala ere, euskarazko fikzioan agertzen d(ir)en hizkuntza(k) hautu estilistiko bati jarraituz agertzen dira, pertsonaiei sinesgarritasun handiagoa ematearren, beharbada; edo horretan laguntzen dute, beinik behin, nire ustez. Eta ez dakit zenbateraino hartzen ote den hori kontuan.

Martutene eleberrian, adibidez, gaztelania agertzen da dialogo askotan, baita ingelesa ere, eta ez bakarrik pertsonaien jatorria edo nortasuna zehazteko, baina baita haien hizkuntza-ezaugarri modura ere. Ez dut uste horrek inolako kritikarik piztu duenik inon. Gure hizkuntzaren errealitatea topatzen dut irakurtzen dudanean pertsonaia batek “Lo sabes muy bien” esaten, eta besteak “Ez dakit” erantzuten, eta lehenengoak berriro “Sí lo sabes”. Honen antzeko dialogoak ere topatzen ditugu denok gure eguneroko errealitatean eta pertsonaia horiek, gure begietan, sinesgarriagoak dira horrela (edo horrela ere bai).

Aldiz, zalantza handiagoa izaten dut beste liburu batzuetan, jatorriz euskaraz idatziak izan nahiz itzuliak izan, pertsonaia baten dialogoetan agertzen denean haren ezaugarriei ez dagokion euskara modu bat, euskara superzuzena, arauzkoa, zalantzagabea, perfektua. Euskarazko prosa ezin hobean mintzo den pertsonaia hori badakit fikziokoa dela, baina, sentitzen dut esatea, fake sentsazioa uzten dit, nire barneko torloju lasaren batek eragotzi egiten dit pertsonaia hori sinesgarritzat jotzea eta, ondorioz, berarekin enpatizatzea. Ez dakit blog hau irakurtzen duzuenoi ere antzera gertatzen zaizuen, gustatuko litzaidake jakitea.

Bidenabar esanda, erdaraz ere gertatzen zait fenomeno berbera, zenbait kasutan. Ikusita baduzue The Newsroom seriea, gogoan izango duzue oso dialogo landuak zituztela, bikainak, zorrotzak, zehatzak, aberastasun lexiko apartekoak… sinestezinak, azken batean. Fikzio ona iruditzen zitzaidan, jorratzen zituzten gaiak interesgarriak, pertsonaiak bezala, baina… Baina hori, fake sentsazioa uzten zidaten, ezinezkoa baita pertsonaia haien ahotan jarria zuten bikaintasun linguistikoa eta maila dialektiko liluragarria topatzea errealitatean. Ume euskaldun baten ahotan, zeniezazkidakeen bat entzutea bezain ezinezkoa.

Euskaraholic nago gaur

Koldo Biguri Otxoa de Eribe

Euskararen inguruan pizten diren eztabaidetatik tiraka, gure psikologia linguistiko kolektiboari buruzko hausnarbide interesgarriak atera daitezke batzuetan. Itzul posta-zerrendatik aterako dut oraingoan adibidea.

Arestian, norbaitek eztabaidaren plazara atera du nola eman daitekeen euskaraz halako hitz bat –nahiko ohikoa edo arrunta erdaraz ari garenean, baina ez dut esango zein den, irakurlearen arreta ez desbideratzeko–, eta beste norbaitek euskal ordain bat proposatu du. Hirugarren batek, ordea, euskaraz hitz hori ez dela existitzen dio geroago, eta laugarren batek, aldiz, aurrekoari arrapostu dio hitz horrek 16.000 sarreratik gora dituela Googlen eta, beraz, ezin dela esan existitzen ez denik. Eztabaida berehala lerratu da, ez hasierako esaldiaren itzulpena eskaintzera, ezpada proposatutako hitz horren onargarritasun edo onartezintasunera: batzuentzat, euskal hiztegi arauemaileetan edo historikoetan jasota ez dagoenez, ez da onargarria; besteentzat, existitzen eta erabiltzen denez, ea zergatik ezin den onartu galdetu dute; eta beste batzuk eztabaidan hasi dira ea hitza ondo eratuta dagoen ala ez, eta ondo eratuta ez dagoela diotenek ebatzi dute ezin dela onartu, erdararekiko morrontzatik ateratako kalko txar bat delakoan. Azkenik, beste batzuek hitz proposatua erabilia dela onartu arren, erabilera hori okerra eta baztertzekoa dela ebatzi dute, badela euskara jatorrean bestelako hitz edo ordain zuzenagorik.

Askorentzat, baita bizitzaren beste alor batzuentzat txit anarkoagoak diren askorentzat ere, elite linguistikoak (hizkuntzalari, itzultzaile, zuzentzaile eta irakasleek) erabakitzen eta finkatzen dituen hizkuntza-arauak guztiz zurrunak dira, ezinbestez bete beharrekoak, trafiko-arauak baino zorrotzago. Nire ustez, hizkuntzaren beraren berezko izaeraren kontra doa hori: hizkuntza guztietan, baita gurean ere, beti erabili dira eta kanonera igaro dira hainbat prozedura lehenago existitzen ez zirenak, baita aurretiazko arauen eta kanonen kontra sartutakoak ere; erabileran baitago gakoa. Euskaraz hain zorrotz diren askok arazorik ez dute gaztelaniaz (edo ingelesez), familia monoparental esateko, «parent» horrek gaztelaniaz sustrai zuzenik ez badu ere, zuzenean ingelesetik baitator; edo externalizar erabiltzeko, gaizki osatuta badago ere, gaztelaniaz «external» hitza existitzen ez baita. Eta makina bat adibide ipin litezke, baina ez daukat lekurik hemen. Une batetik aurrera, arazo gehiegirik gabe hasten dira hitz eta esamolde horiek zabaltzen eta, gaztelaniazko elite linguistikoaren ahaleginak ahalegin, bolo-bolo erabiltzen, baita hiztegietan azkenik onartuak izateraino ere –normalean urte batzuk igaro ondoren–. Ingelesez inork ez du arazorik selfie edo workaholic bezalako hitz «gaizki eratuak» erabiltzeko, eta hitz horiek esportatu ere egiten ditu ingelesak, askoz ere dinamikoagoa eta askeagoa baita.

Honelako eztabaidetan ez naiz sartzen esaten nork duen arrazoia nire ustez, ez baitut uste inork duenik arrazoia eta, batez ere, beti jasotzen duzulako masaileko mordo bat ezker-eskuin, alde batera edo bestera makurtzen bazara; batez ere, ez da puntu hori orain interesatzen zaidana, eta bai, berriz, eztabaidan erabilitako argudioek gure psikologia linguistikoaz bistarazten dutena.

Izan ere, bereziki interesgarria iruditzen zait proposatutako euskal ordaina existitzen ez zela zioenaren erantzuna, psikologikoki duen esanahiagatik, eta gure hizkuntzarentzat dituen ondorioengatik. Izan ere, barne-muineraino sartua dugu euskararen arauketa, arauketa etengabea, hipernormatibismoa deituko nukeen puntu bateraino: euskararen elite linguistikoak erabaki edo adostutako arauetan onartuta ez dagoena ez da existitzen eta, okerrago dena, ezin da existitu (urrun dago euskal esaera zaharrak dioena, «izena duenak izana du»; horren ordez, «arauek onartzen dutenak du izana» dugu orain iparrorratz). Eta pase foralak ez du balio hemen.

Ez dut ukatuko, noski, euskarak, beste edozein hizkuntzak bezalaxe, arauketarik behar duenik, trafikoak ere behar duen bezala; baina hipernormatibismoan erortzeak dituen ondorioez ere hausnartu beharko genuke. Eta horrexetara nator: 31 eskutik honetan bertan arestian norbaitek ateratako beste kezka batekin lotuz, ondo egingo genuke pentsatzen jarriko bagina ea euskarari gainera leporatu diogun arauketa ugari horrek ez ote digun nolabaiteko indar-atorra estu bat soineratzen, ez ote dion erabiltzaileari muga eta betebehar zorrotz gehiegi ezartzen; erabiltzeko deserosotasuna eta nekea, alegia. Hizlari arruntari segurtasunik eza eragiten dio: erabili ote dezaket ala ez hitz hau? Ondo ala gaizki dago? Euskaraz hala da ala ez? Eta, okerrago dena, honelakoetan adostasuna erraza eta automatikoa ez denez, denetariko iritziak iritsiko zaizkio, bazterrak areago nahasteko.

Gero, kexatzen gara, gazte euskaldun askok erdarara jotzen dutelako; baina, pentsatzen jarri ote gara erdaran ez ote duten aurkitzen gazte horiek euskaran aurkitzen ez duten erabilera-askatasuna, hizkuntza patxadaz eta lasai erabiltzeko erosotasuna, sorbalda gainean euskaltzain deabrutxo bat izan gabe esanez «132. araua hautsi duzu, txo!», «hori gaizki esanda zagok euskaraz, hi», «ergatiboa ahaztu zaizu, neska!» edo «aizan, hitz hori ez dun existitzen!».

Asko kexatzen gara gure gizarteak berak, erakunde publikoek eta beti besteek euskaldunoi euskaraz bizi ahal izateko jartzen dizkiguten edo kentzen ez dizkiguten oztopoengatik, eta oztopo horiek ukaezinak dira, existitzen dira; baina euskararen barruan ere, euskalgintzaren barruan bertan ere badira, nire ustez, jokamolde edo joera batzuk askoz gutxiagotan aipatzen direnak euskararen erabilera urriari buruzko azalpenetan, eta, zinez uste dut, ikertu behintzat egin beharko lirateke, honako galderaren bidetik: euskara gustura erabiltzeko askatasuna gehiegi mugatzen duen barne-faktorerik ere ez ote dago? Euskarari jartzen dizkiogun etengabeko arau eta pedigri-baldintza horiek ez al dira inoiz hiztun euskaldunarentzat astunegiak, euskararen beraren kalterako?

Ezin baita ahaztu, gero, ustezko hipernormatibismo horrek psikologikoaz haraindiko ondorioak ere badituela: arauak betetzen direla ziurtatzen duen epaile-gudaloste oso bat daukagu gainera, gaitasun-agiriak eman edo ukatzeko, arauak betetzen ez dituenari txartel gorria ateratzeko; hiritar euskaldunarentzat oztopo-lasterketa bat da euskara ikastea eta euskaldun agiriduna izatea, eta beste oztopo-lasterketa amaigabe bat da euskara «ondo» erabiltzea. Kaiola baten itxura gehiegi ez al du horrek edozein gazterentzat? Guk geuk hobe beharrez egiten dugun zerbaitek ez al du albo-ondorio kaltegarririk ere euskararen beraren bilakabidean, haren «normalizazioan», haren erabileran?

Barka hainbeste galdera ekartzeagatik: apur bat euskaraholic nago gaur!

Erlatiboki ausarta

Koldo Biguri Otxoa de Eribe

Joan den Gabon eguneko sarreran, Karlos Cidek ausardia pixka baten aldeko aldarria egin zigun perpaus erlatiboen inguruan, eta, ildo horretatik, bai ZEIN erlatiboak gehiago erabiltzea, bai -N menderagailuari ohi dugun baino etekin gehiago ateratzea proposatzen zuen. Bat nator Karlos lagunaren aldarriarekin, eta nire gaurko ekarpena gai honen haritik dator, baina arreta beste nonbait jarriz: aposizioetan, edo, zehazkiago, erlatibozko aposizioetan. Baina, kasu honetan, ordea, ausardia hori zalantzan jartzera.

Izan ere, ZEIN erlatiboak gaur egun ia erabat zokoratuta egotea  XX. mendeko garbizaleen «arrakastarik» nabarmenena iruditzen zait, kakotxak erabiltzen ditudalarik hizkuntza baten tradizio guztian topatzen dugun prozedura bat desagerraraztea hizkuntza horren ahalbide espresiboak irentzea baita. Bidenabar esanda, hainbat gramatikalarik kemen gutxitxoz aldarrikatu dute erlatibo mota hau, esanez itzulpenetan behintzat erabili beharko litzatekeela; sekula ez zait iruditu onargarria dela kanon sintaktiko bikoitza aldarrikatzea euskararentzat (bat euskarazko «jatorrizko» testuetarako eta beste bat itzulpenetarako), batetik hori itzulpenen eta itzulpenaren harreraren kalterako zela, eta, bestetik, gertatu dena gertatuko zela bistan zelako: alegia, euskal itzultzaileok ere ZEIN erlatiboen erabilera alboratzen joan garela poliki-poliki (ikusi besterik ez dago Literatura Unibertsalaren bilduman nola gehiago erabiltzen ziren hasierako zenbakietan oraingoetan baino).

Erlatibo horien ordainetan, noski, geratzen den aukera bakarra garbi dago zein den: alde batetik, euskal idazleen estiloa «ahozkotu» egin da ia erabat; esaldi laburrak eta sintaxi erraxa. Ez da kritika (jendea oso minbera baitabil diot, badaezpada), egiaztapena baizik. Eta, beste aldetik, aposizioetan, -N erlatibo arrunta inoiz erabili ez den moduan erabiltzen da gaur egun (kontraesan nabarian eroriz, tradizio errotua bertan behera uztea euskara «jator» ustekoaren izenean, euskara jator horretan topatzen ez den tradizio berri bati ateak irekiz), eta, gainera, jakin gabe ondo nola egin behar den.

Natorren adibideetara (norbaitek jakin nahi badu non topatu ditudan, galde dezala pribatuki, zeren, esan bezala, oso minbera baita gure jendea; bakarrik esango dut lehena itzulpena dela, eta bigarrena ez):

• Ez ziren batere egokitzen plastiko horizko mahaiak eta aulkiak, udako arratsaldeetarako pentsatuak inondik ere, baina hotelaren zuzendaritza urte osoan han edukitzen tematuta zegoenak.

• Baserriko lur sailen mugaren alde banatara arbola handi bi daude, zein motatakoak diren ez dakiena.

Karlosek aldarrikatzen duen ausardia horrekin, arazorik ez dut erlatibo arrunt izenlaguna darabilen esaldi honekin:

• Mahaia konpartitzen dugun pertsona nagusi bati ez zaio esaten ez makurtzeko hainbeste burua mahai gainean.

Baina arazo gehiago izango nuke aposizioan jarrita egon balitz:

«Mahaia konpartitzen egon garenak» (zein pertsona nagusi? galderari erantzunez, adibidez; alegia, erdaraz, «aquellas con las que hemos estado compartiendo mesa»). Arazorik gabe ulertuko baikenuke, denok –nik uste–, beste zerbait: «los que hemos estado compartiendo mesa».

Nonbait ikusi dut, batzuentzat onargarri bezala, «Ni morroia egon nintzen ugazabak dirua zor dit» esaldi ausarta. Ez dakit berdin onargarria irudituko litzaiekeen horiei beste hau: «Ugazaba hark, ni morroia egon nintzenak, dirua zor dit».

Hainbat mendez, euskal idazle eta itzultzaileek zalantzarik ez zuten izango azken adibide hauetan ZEIN erlatiboa erabiltzeko eta euskara «jatortzat» hartu ere hartuko lukete, eta aposizio erlatiboa ulertu ere nekez ulertuko zuten, nekezago erabiliko. Baina, beldur naiz, gero eta gehiago ikusiko ditugu era honetakoak. Ez naiz nor esateko gramatikalki okerrak diren ala ez (klasean ere, aspaldi hasi nintzen gehienez ere esaten nik ez nukeela halako edo holako baliabidea erabiliko, gustu edo iritzi kontuan utziz), baina bai zalantzan jartzen dut hau benetan hobea edo “jatorragoa” den aurreko idazle eta itzultzaile belaunaldi dexenteren tradizioa baino. Ausartegia, niretzat.

Atzera berriz?

Koldo Biguri Otxoa de Eribe

Oker egongo nintzen, ziur aski, baina nik, lañotasunez, uste nuen euskarazko kulturak errazago zuela kulturgintza «nazionala» eraikitzea, euskarazko kulturak politikak baino gehiago batzen zituela euskal lurraldeak, euskararen lurraldeak, nahi baduzue. Hortik abiatuta, handinahiki agian, edo gure txiki-konplexua gainditzearren, euskararen unibertsaltasuna aldarrikatzera igarotzea pauso logikoa ere iruditzen zait, eta hor dabiltza batzuk euskara #mundiala dela eta matraka saltzen.

Azken bolada honetan, ordea, bizpahiru kontutan oinarrituta, sentsazioa dut euskal kultura probintzializatzeko joeran sartuta dagoela, atzera berriz (bi zentzuetan, atzera), eta, horren eraginez, zenbait kasutan, euskaldun guztiok ez dugula euskarazko kulturarako sarbidea bermatuta. Lehen adibidea euskarazko zineari dagokio: Gasteizen eta Araba osoan ezin izan dira ikusi umeentzat euskarara bikoiztu diren azken bi filmak, Zipi eta Zape bata (azkenik bai ikusi ahal izan da hau, baina erdaraz ematen hasi eta hilabete geroago, dagozkion ondorioekin) eta Doraemon eta Nobita Holmes bestea. Gaur bertan ere ikusi dut Esbastika bat Bidasoan ere ez dutela emango euskaraz Araba osoan, baina bai Gipuzkoa eta Bizkaian; Nafarroan eta Iparraldean, ez dakit. Baina kulturaren beste esparru batzuetan ere gertatzen da halakorik: euskaratu berri den Hamlet antzezlana ere ez dago aurreikusita Arabako leku bakar batean oraingoz. Operara etorriz, Bilboko Operaren Adiskideen Elkarteak urte batzuk daramatza urtero haurrentzako opera bat euskaraz sartzen bere Abaotxiki programaren barruan, eta kasu honetan Bilbon soilik: opera bat euskaraz muntatzeko ahalegin handia hartu eta gero, zergatik ez zaio zirkuitu zabalagoa ematen, hitzarmenak bilatuz beste lurraldeetako erakundeekin, adibidez?

Beste adibide bat, joan den urtean Bergarako talde amateur batek meritu handiz taularatu zuen Olentzero musikala, zenbait herri eta hiritan bakarrik ikusi ahal izan zena, baina, berriro ez, Bizkaian eta Gipuzkoan bakarrik, oker ez banago.

Berriki jakin dugu Bizkaiko Aldundiak kultura bonoa eskainiko duela ere, Jaurlaritzak amore eman eta gero, eta, euskarazko kultura produktuei soilik eragingo ez dien arren, bizkaitarrek bakarrik izango dutela aukerarik horrelako laguntza publikoak jasotzeko, eta horrek, ondorioz, produktu horien «salmenta» Bizkaian bakarrik ugalduko du.

Bizkaiko Aldundiarentzako galdera: bonoa eskuratu daiteke txisteak dioen argudioaz baliatuz? Alegia, bilbotarrek nahi duten lekuan jaiotzen direla?

Trajanoren arrautza

Koldo Biguri Otxoa de Eribe

Euskarazko Wikipedian Trajano erromatar enperadorearen sarreran begiratzen badugu, Daziako gerrei buruzko informazioen atalean, honako paragrafoa topatuko dugu:

Trajanok hiri berri bat eraiki zuen, “Colonia Ulpia Traiana Augusta Dacica Sarmizegetusa”. Izen bera izan arren, beste leku batean kokatu zuen Trajanok. Inperioko probintzia bihurturik, erromatarrek kolonizatu zuten Dazia. Estatuak, gainera, Daziako urrea eskuratu ahal izan zuen. Espezialistek diote, Frankok eta Hitlerrek bezela, arraultz bat zuela.

Beltzez azpimarratuta dagoen esaldiaren haritik egin nahi nuen gaurko gogoeta, euskarazko Wikipediari buruz, hain zuen.

Izan ere, ahaztu gabe bere testuinguruan (eta, egia esateko, beste edozein testuingurutan ere berdin) esaldi horrek ez duela inolako zentzurik, eta, badaezpada, ingeles, gaztelania, frantses eta italierazko sarreretan begiratu eta antzeko erreferentzia baten arrasto zipitzik aurkitu ez dudanez gero, uste dut esaldi hori adarjotze bat besterik ez dela (Interneten bilatuta, ez dut aurkitu kontu horren berri inon ere), are gehiago beste bi pertsonaia «historikoak» ere aipatu ondoren, asoziazio gutxienez harrigarri samarrean.

Kezkatzen nau euskarazko Wikipediarekin gertatzen denak; harro asko azaldu dira batzuk, euskarazko Wikipediak 160.000 sarrera dituelako, baina hobe genuke sarrera horietako asko eta askoren kalitateaz gehiago kezkatuko bagina.

Izan ere, 160.000 sarrera horietako makina batek ozta-ozta ditu bost lerro baino gehiago, gehienak seguru aski itzulitako testuak dira, baina gaizki itzuliak erantsi edo zehaztu beharko nuke, borondatezko lanez badakit, oso gauza eskertzekoa; baina hobe litzateke euskarazko Wikipedia kudeatzen dutenek arreta gehiago ipiniko baliote testuen kalitateari. Adibide pare bat besterik ez:

Petra sarrera:

Petraren finkapena haran estu batean dago, Araba haranaren ekialdean, Itsaso Hiletik Akabako golkoraino hedatzen dena. Petrako arrastorik ezagunenak, inongo zalantzarik gabe, haraneko arrokan bertan zizelkaturiko eraikinak dira, bereziki Khazneh (Altxorra) eta Deir (Monasterioa) bezala ezagutzen diren eraikinak.

Hiri baten finkapena haran batean egotea, ez dakit nork ulertuko duen, erdarazko bertsioa irakurri gabe (El asentamiento de Petra se localiza en un valle angosto); delako Araba haranaren izena gertuegikoa zaigu, eta hobe izango zen Arabah edo Aravah aukeratu balute, behar zen bezala; erlatibo apositiboa trakets samarra da; eta, azkenik, eraikin batzuk izatea Petrako arrastorik ezagunenak ere neke handiz ulertuko du edozeinek, erdarazko bertsiora jo gabe (Los restos más célebres de Petra son…).

Nefertari sarrera:

Bere hilobian Aÿ faraoiaren kartutxo bat agertzen zen kutxa baten eskutokiaren agerpenak Nefertari aurreko dinastia zen Egiptoko XVIII. dinastiarekin senidetuta egongo ote zen zioten zurrumurruak areagotu baino ez zituen egin, bere izenak berak ere, itxuraz, berresten zuena, jada jainkotutako matriarka zen Ahmose-Nefertari erregina. Hala balitz, litekeena da Nefertarik hegoaldeko Akhmin hirian jatorria izatea, eta Ay, honen izena XIX. dinastiako faraoiek jazartzen zutelarik, Ramses II.ak berak horien artean, bere birraitona, bere aitona edo bere osaba izan zitekeela zioten zurrumurruak.

Behin eta berriz irakurri arren, esaldi pilatu horien zentzuak ihes egiten dit, egun txarra izango dut akaso.

Nolanahi ere, bi adibide hauek ez dira bilaketa luze eta sakon baten emaitza, bi minututan nabigatzetik ateratakoak baizik, eta beste hainbat aldiz ikusi ditudan beste adibide trakets itzulien erakusgarri azkar bat baino ez dira.

Hemen, berriro ere, iruditzen zait euskaldunon bekatuetako baten beste adibide bat dugula Wikipedian: itxurakeria. Oso garrantzitsua iruditzen zaigu euskararentzat sarean zabalduta egotea eta kasu honetan, beste askotan bezala, zenbatekoari begiratzen diogu, nolakoari baino gehiago; Wikipedian bertan animoak ematen dituzte, esanez 38.836 artikulu besterik ez «zaizkigula» falta 200.000era iristeko.

Bitartean, euskara ganorabako horrekin, zalantzazkoa izango da delako entziklopedia honen baliagarritasuna. Eta, okerrago dena, Trajano enperadorearen arrautzaren misterioak argitu gabe jarraituko du.

Gaur goizean

Koldo Biguri Otxoa de Eribe

Gaur goizean, ospitalera joan naiz, taxian. Gidaria erdalduna zen, gehienak diren bezala ni bizi naizen hirian, baina karteltxo bat zeukan euskaraz eta erdaraz: Gerrikoa, mesedez / Cinturón, por favor. Ni bezalako batentzat, ezinezkoa da euskalduntasun lasaia izatea: euskalgintzan gabiltzanok badakigu gure lanean uhala erabili behar dugula, eta, besteak beste, hitz hori ikusten dugu noizbait errepideetan jartzen dituzten ohar-panel argitsuetan. Noski, ni ere makurtu naiz noizbait uhala idaztera, nahiz eta semeari beti esaten diodan gerrikoa lotu behar duela autoan. Eta batzuetan pentsatzen dut ea euskaraz ere zergatik ezin dugun gerriko hitza kontzientzia txarrik gabe erabili, ingelesez belt, frantsesez ceinture edo italieraz cintura erabiltzen duten bezala. Eta askotan bizi behar izaten dugula kontraesan deseroso horrekin. Egingo nizuekeen galdera hauxe da: zer euskara mota transmititu behar diegu etxean gure seme-alabei: ahoz erabiltzen duguna ala idatziz erabili behar (-edo)  duguna?

Baina, itzul nadin kontakizunera. Ospitalera, alegia; bada, han nagoela, informazio-mahaian, hara non ikusten dudan, Osakidetzaren errotulu bati esker, administrari euskaldun batekin hitz egin dezakedala euskaraz, nahi badut. Eta euskaraz esan dit hark zenbaki bat hartu behar dudala txanda banatzen duen makinan. Zenbakia hartu eta gero, itxaronaldian, ingurura begiratu eta ospitaleko kartel gehienak euskaraz eta erdaraz daudela ikusi dut; janari eda edari makinetan ere, jarraibideak eta produktuak elebietan ikusi ditut. Administrari batekin euskaraz egin dezaket eta kafesne azukreduna aukeratu. Hogeita hamar urteko hizkuntza normalizazioa nabari da, alajaina!

Nire txanda iritsi bitartean, irakurtzen hasi naiz nire irakurgailuan. Euskarazko liburu elektroniko bat. Itzulpena. Jatorrizko bertsioan 12 euro eta zentimo batzuk balio ditu; katalanez, zentimo bat gutxiago! Alemanieraz, oso merke (ai, Merkel!): 5,24 € besterik ez. Italieraz 9,99 €. Galizieraz 10,51. Frantsesek, ordea, garestiago ordaindu behar dute (15,99 €), elas! Baina, asmatu zer hizkuntzatan den garestiena! Bai, noski, euskaraz: 18,50 €. Gure ahalbideen gainetik bizi behar guk beti! Poltsikoen normalizazioa lortuko ote dugu inoiz?

Tira, pazientzia: pazienteen harrera egiten duten mahaian ere langile euskalduna nabarmentzen duen beste txartel bat ikusi baitut. Zoritxarrez, txanda tokatzen zaidanean ezin dut berarekin hitz egin, pantailan nire zenbakia piztu denean, administrari erdaldun batengana bidali nauelako, ordea. Osakidetzak ez du aurreikusi harreralekuan hizkuntza aukeratzeko modurik. Horrek gogoratzen dit, Osakidetzarekin jarraituz, nire betiko mediku erdaldunari agur esan eta euskalduna hautatu nahi izan nuela orain dela gutxi, osasun erakundeak pertsonal euskalduna nabarmentzeko jarritako txartelei esker –horiei esker bakarrik– jakin ahal izan nuelako horretarako aukera bazegoela nire osasun zentroan. Baina, zoritxarrez, bertako mediku euskaldunaren paziente kupoa beteta zegoen, eta hutsunerik ez den artean ezingo dut aldatu. Osakidetzak, noski, ez du aurreikusi inolako itxarote-zerrendarik mediku euskaldun batengana aldatu nahi duten erabiltzaileentzat, eta, beraz, buruak ematen didanean, berriro joan beharko dut galdetzera ea kupoan leku librerik badagoen. Trukean, pediatra euskalduna bai hautatu ahal izan dut. Ai, normalizaioa!

Normalagoa, ordea, zain dauden pazienteen artean euskara baino arabiera entzutea da normalagoa. Kaleetan ere, antzera. Semearen bila ikastolara noanean, D ereduko ume guztiak erdaraz ari dira txor-txor; txikitxoenak bakarrik euskaraz, banaka batzuk besterik ez. Hogeita hamar urteko normalizazioa.

Idazleak, itzultzaileak eta hizkuntza kanonak

Koldo Biguri Otxoa de Eribe

Idazletza eta itzulpengintzari buruzko gogoetatxo batzuk ekarri nahi ditut oraingoan, Manu Lopez Gaseniren Autoitzulpengintza euskal haur eta gazte literaturan[i] deritzan lanean oinarrituta, batak eta besteak duten harreraren ikuspegitik, nolabait esanda, bete-betean uste baitut oso harrera desberdina izaten dutela gure artean, zentzu batean behintzat: itzulpenaren aurrean, bai itzultzaileen aldetik bai itzulpenaren hartzaileen aldetik ere, dagoen zorroztasuna kamustuago ageri dela literatura idazletzaren kasuan, nire ustez.

Manu Lopezek autoitzulpena ikertzen du lan horretan, nahiko ugaria baita euskaratik erdararako itzulpenen kasuan; eta, zehazki, idazle autoitzultzaileek beren lanean egiten duten «manipulazioa» aztertzen du, esanez «literatura periferikoetako itzulpenetan ohi baino `manipulazio’ gehiago gertatzen direla»[ii]. Manipulazio hori, labur esanda, testuak berridaztean datza, horretarako jatorrizko laneko hainbat pasarte aldatuz, kenduz edo zabalduz, sintaxia, lexikoa eta estiloa bera ere aldatzeraino.

Itzultzaileon baitan badirudi autoitzulpena ez dagoela oso begi onez ikusita, nolabait guk hartu ezineko pribilegio bat balitz bezala, ukitu ezineko fruitua; kopeta zimurtuz (ala bekaitzez eta ondamuz?) ikusten ditugu idazleek beren lanak itzultzerakoan hartzen dituzten «askatasunak», itzultzaileon deontologian horrelakoak ez baitira onargarri, berehala leporatzen dizutelako ditxosozko «traditore» topiko zarpaila.

Ekarpen honetan, ordea, ez zait interesatzen borrokaleku hori; bai, aldiz, gure idazle autoitzultzaileek erabiltzen dituzten (bego esana, zilegizko) teknikak ikusirik, alde horren ifrentzura nahi nuke joan; alegia, kritikatzera nolako eskuzabaltasuna iruditzen zaidan dagoela «jatorrizko» euskarazko literaturako hainbat fenomenorekiko, bai idazleen beraien aldetik beren buruarekiko, eta baita hartzaileen aldetik ere.

Har dezagun, adibidez, autozentsuraren fenomenoa; konpara ditzagun ondoko testuak, euskarazko jatorrizkoa eta haren autoitzulpena, Lopez Gaseniren lanean jasoak, M. A. Landaren Nire eskua zurean liburutik:

Txao! entzuten diodan bakoitzean ostiko bat emango nioke, ostiko bat barrabiletan. Baina gaur ez.

Cada vez que se lo oigo le pisaría un callo, pero hoy no.

Adibideak adibide besterik ez dira eta inork ez dezala pentsa bereziki autore honen kontra edo, orokortuz, euskal idazleen kontra ari naizenik hemen (minberatasunaren atalasea oso behean izaten dute askok, izan ere): itzulpenari eta idazletzari buruzko gogoeta besterik ez zait interesatzen; eta kasu honetan gogoetagaia galdera batean laburbiltzen da: zergatik idazleari bere lana erdaraz jartzean gaizki iruditu zaiona ez zaio gaizki iruditu euskaraz? Zentsura edo autozentsura kasu ergel samar honek nolabait erakusten digu neurri edo sentiberatasun desberdinak dituztela idazle autoitzultzaile horiek hizkuntza batean eta bestean eta, oro har, badirudi euskarazko testuekiko dutena dexente laxagoa dela.

Eta, itxura batean, gauza bera gertatzen zaigu euskal irakurleoi ere, Manu Lopezen arabera. Alegia, Manuk Touryren liburu batetik[iii] ateratako «onargarritasun» kontzeptua harturik eta haren liburuko ondorioetara etorrita, badirudi neurri desberdina onartu duela gure literatura sistemak, onargarritasunari dagokionez, jatorrizko euskarazko testuentzat eta euskaratutako testuentzat. Bi kanon, hala nahiago baduzue.

Eta hor kezkagarri iruditzen zaidana ez da itzulpenerako neurri hori zorrotzegia izatea, ezpada laxaegia izatea jatorrizko euskarazko testuentzat, bai hartzaileen aldetik eta baita idazleen beren aldetik ere (hori «zilegi» izan arren, jada esan dudan bezala). Ez baitut uste, zilegia zilegi, seinale ona denik gure hizkuntzaren eta gure literaturaren «osasuna»ren ikuspegitik.

---

[i] Utriusque Vasconiae, 2005.

[ii] íb., 10. orria.

[iii] In Search of a Theory of Translation, 1980.

Inpertsonalak eta abstraktuak

Koldo Biguri

1. Hilgarriak. Badakit blogeko sarrera bakoitzari zerbait erantzuteko daukagunean komeni dela sarrera horretan bertan erantzutea eta ez geroago; baina, askotan, hari horretatik tiraka, mataza korapilatuago bat aurkitzen dugula irudituko zaigu, eta halaxe gertatu zait niri Iratxe Goikoetxearen azken sarrerako istripu hilgarri ditxosozkoekin.

Berak aipatzen duen urteetako eztabaida berriro ez berpiztearren, agian, esapide horren inguruko beste albo-gogoetaren bat ekarri nahi nuke plaza honetara nire ekarpen gisa.

Izan ere, alde batera utzita “istripu hilgarri” batean derrigor jendea hiltzen den ala ez, era honetako esamoldeen erabilerak ifrentzuan duen inpertsonalizazioaz (edo despertsonalizazioaz) nahi nuke mintzatu, iruditzen baitzait hori badela, edo izan daitekeela, itzulpenetan kontuan izan litekeen osagai bat, euskararen eta erdaren arteko konparaketa eginez.

Esango nuke, orain arteko euskaran behintzat, eta, seguru aski, hizkuntza guztien halako fasean, mintzagaia biziduna izateko joera dagoela. Eta, hartara, normalago iruditzen zaigu esatea Urlia istripu baten hil da, ezen ez Istripu batek Urlia hil zuen. Beharbada, istripua ez delako oso gauza konkretua, kontzeptu abstraktua baizik. Konkretuagoa den kasu batean, uste dut, aldiz, normala dela esatea Bala batek hil zuen Urlia. Alegia, irudipena dut –eta beste adibide gehiagoren bila ibiltzeko astirik ez dudanez, norberak bila ditzala– euskarak konkreturako joera duela, eta erdarak abstrakturako.

Erantsi honi gure garai hauen despertsonalizazioa dei genezakeena: axola dutenak ez dira pertsonak, pertsonak ez gaude jada gauzen erdigunean; eta zenbaki edo portzentaia hutsetara murrizten gaituzte. Horregatik esaten da Iratxeren erantzun batean dagoen esaldia, Lan istripu hilgarriak %48 murriztu dira, bai baitirudi kontzeptualki “onarkaitzago” zaigula esatea Lan istripuetan hil direnen kopurua %48 murriztu da. Bestalde, jakina, berak dakarren beste adibidea, 30 lagun hil dira aurten 28 istripu hilgarritan, adjektibo erredundantea dela esan beharrik ez dago.

2. Eta hilkorrak. Konkretu/abstraktu dikotomia berberaren barruan iruditzen zait sar genezakeela, orobat, oraindik oso hedatuta dagoen beste kontzeptu terminologiko batean: hilkortasun tasa. Badirudi hiztegi gehienetan hori baztertu eta heriotza tasa proposatzen dela, konkretuagoa nire ustez aurreko kontzeptu abstraktua baino; hala ere, Euskaltermen oraindik ageri da, bestearen ondoan. Eta, zonbi samarrak bihurtu ez bagara, nork ukatuko du hilkortasun tasa beti %100ekoa dela?