Mimetikoak? Lexikalizatuak? Defektiboak?

Xabier Aristegieta Okiñena

Gaurkoan hitz egin nahi nuke euskararen hitz-altxorrean bereziki maiz –hala iruditzen zait niri behintzat, beste hizkuntza batzuekin alderatuta– gertatzen den fenomeno bati buruz: kasuko aditz-oina, edo adjektiboa, edo adberbioa… aldiaren, pertsonaren edo numeroaren arabera aldatu beharrari buruz. Hain zuzen ere, aditz bat jokatzen dugunean bezalatsu.

Edo, agian, aipaturiko horiek aldatu behar ez izateari buruz.

Eta hortxe dago koska.

Onena, adibide bati heltzea, zertaz ari naizen argi ikus dadin.

Hiztegi Batuak honako sarrera hau jasotzen du (azpimarrak nireak dira):

delako [aditzaren aldiaren eta numeroaren arabera aldatzen da]: Crimée delako aurkintzan soldadu zaurituen artatzen ari da; fakir zelako batek bere lanean nolako gauzak egiten zituen ikusteko; short direlako galtzamotzak; “Zazpigarren…” zirelako film gehiegi ikusia nintzen

Alegia: delako hori ez da hitz finko bat, lexikalizatua, edozein esalditan beti-bateko forma duena, baizik eta Hiztegi Batuak aipatzen dizkigun faktoreen arabera aldatu egiten da eta aldatu behar da. Nolabait esatearren, faktore horiekin mimetizatu egiten da –zilegi bekit biologiako metafora–.

Ekarri dudan adibidean Hiztegi Batuak erantsitako ohar hori biziki eskergarria da duda-mudak uxatzeko. Hasieran esan bezala euskaraz tankera horretakoak diren –edo behintzat itxura hori duten– beste hitz asko dauzkagunez, horien zerrendatxo bat apailatu dut, batzuetan erabilerarekin sortzen zaizkigun zalantzak argitzen saiatzeko:

• Oraindik. Hitz honen kasua «klasiko» bat dela esango nuke. Osagai nagusia «orain» elementua duenez, zalantza sortzen da ea iraganaldiko esaldietan erabil daitekeen ala ez. Alegia, oraindik ez dut bazkaldu esaldia iraganaldira pasatzen badugu, zuzena al da oraindik ez nuen bazkaldu esatea? Sarritan ikusi izan dut kasu horretan artean ez nuen bazkaldu esaldira jotzen duela askok, baina horrekin zalantzari (oraindik iraganaldian erabiltzearen zuzentasunari) itzuri egiten zaio, ez zaio erantzuten. Bada, Euskaltzaindiaren Hiztegiak auzia argi uzten du, oraindiki ematen dion 2. adiera hauxe baita: “(Lehenaldiko testuinguruetan). Ik. artean”. Beraz, bai: oraindik lexikalizatuta dago, eta zuzena da oraindik ez nuen bazkaldu.
• Agidanez. Euskaltzaindiaren Hiztegiak orainaldia erabiliz adierazten du esanahia: «Dirudienez, itxura denez». Baina, ematen duen adibideak argi uzten duenez, lehenaldian ere erabil omen daiteke: Ez ziren denak gogaide minak, agidanez, ezta hizkuntza auzietan ere.
• Dagoeneko. Beste zalantza-eragile klasiko bat. Baina, Euskaltzaindiaren arabera, argi dago lexikalizatuta dagoela eta lehenaldian lasai asko erabil daitekeela. Hona Hiztegi Batuko adibide bat: hori, urte haietan, dagoeneko aldarrikatua zuten Altubek eta. Eta Euskaltzaindiaren Hiztegiak beste hau ere badakar: Iluntzeko bederatziak ziren dagoeneko.
• Gaurkotu. Ez dut murriztapen-oharrik aurkitu aditz honen erabilerari buruz. Horrela, ba, pentsa liteke webgunea iaz/urtarrilean/atzo gaurkotu zuten teorikoki zuzena dela. Nolanahi ere, eta horrexegatik, alde handiz nahiago izaten dut kasu guztietan eguneratu.
• Beregain. Euskaltzaindiaren Hiztegiak hauxe dio horri buruz: «Bereiz; bere kontura, inoren mende egon gabe. (Subjektua hirugarren pertsonan doa)». Beraz, kasu honetan hitza ez dago lexikalizatuta, eta argi dago, eskaintzen dituen adibideetako bati heldurik, beregain jartzea erabaki nuen edo beregain bizi nintzelako okerreko esaldiak direla. Sortzen zaidan zalantza da ea beregain hori mimetikoa den eta, beraz, neregain/neuregain erabili ahalko ote genituzkeen adibide horietan, ala beregain hitz defektibo bat den –aditz batzuei buruz esan ohi den bezala–, beste subjektuen araberako moldaketarik onartzen ez duena.
• Berekoi. Antza du beregainekin, baina ez da kasu bera, Euskaltzaindiaren Hiztegiak berariaz ohartarazten baitu honakoa: «Hirugarren pertsonan aipatzen direnekin soilik erabil daiteke. Ik. zeurekoi». Alegia, izenondo mimetikoa litzateke, pertsona ezberdinekiko egokitzapena onartzen duena.
• Bereganatu: Hiztegi Batuak neureganatu, zeureganatu, geureganatu eta abar jasotzen dituenez, argi dago aditz mimetikoa dela.
  
• Hartaratu. Euskaltzaindiaren Hiztegiak esanahi hau ematen dio: «Hartara heldu, eraman edo behartu». Aditz honekin gauza bitxi bat gertatzen da: Hiztegi Batuak horretaratu ere jasotzen du, baina ez honetaratu. Beraz, ez guztiz mimetikoa, ez lexikalizatua eta ez defektiboa. Sui generis. Tira, pentsatzen dut Euskaltzaindiak ez duela problema berezirik ikusiko hurrengo batean Hiztegi Batua honetaraturekin aberasteko.
• Azken kasu bat aipatu nahi dut. Behin batean Interneten[1] esaldi honekin egin nuen topo: Oso garbi genuen ez dakit nongo aitona-amonari behin edo behin entzundako hitzak edo esakerek ez dutela tokirik liburuxka honetan. Jakina, galdera da ea ez dakit zer/ez dakit nola/ez dakit nongo… motako espresioetako ez dakit hori mimetikoa, lexikalizatua ala defektiboa den; eta, horren arabera, adibideko esaldia zuzena den ala ez. Gogoetarako uzten dizuet.

[1] http://www.badihardugu.com/argitalpenak/berbeta_berua

Deum uocant Vrcia

José Ignacio Hualde

Joanes Etxeberri medikuaren itzulpen baten harira, jainkoaren izenaren auzia atera da plaza honetara (Gidor Bilbao, «Eskuarara ganbiatzea», 31 eskutik 2015/12/09). Gaur egungo euskaraz, jainko hitza, alde batetik, izen arrunta da; adibide hauetan ikusten den bezala: Antzinako Egiptoarren jainkoak; Neptuno edo Poseidon itxasoko jainkoa da. Bada, baita ere, jainkosa hitza: Venus jainkosa. Bestalde, kristauen jainkoaren izena Jainkoa da, besterik gabe, edo Jaungoikoa. Jainko honek ez dauka beste izenik euskaraz —eta antzeko zerbait aurkitzen dugu herri kristau guztietan. Hemen, alderdi teologiko guztiak alde batera utzita, itzulpen arazo bezala aztertu nahiko nuke gaia.

Testamentu zaharrean, judutarren jainkoak bazuen izena, hots, יהוה = YHWH; edo beste transliterazio batean, JHVH. Baina, izen hori kontuz erabiltzeko esaten digu Bibliako jainkoak berak: «Ez erabili alferrik Jaunaren, zeure Jainkoaren, izena, ez baitut hori egingo duenik zigorrik gabe utziko» (Irteera 20:7, Elizen Arteko Biblia). Jatorrizkora bagoaz, ikusiko dugu testuak esaten duena hauxe dela: «Ez erabili alferrik YHWH-ren, zeure jainkoaren, izena». Debeku hori dela-ta, judutarrek erabaki omen zuten komenigarriena zela, badaezpada, jainkoaren izena inoiz ez esatea, sekulan ere ez, ezta irakurtzean ere, jainkoa ez haserretzeko; eta ondorioz, ez dakigu nola ahoskatzen zen Biblian agertzen den hitz hori. Zehazkiago, izenaren kontsonanteak ezagutzen ditugu; bokalak ez. Judutarren tradizioan, testu sakratuan YHWH hitza agertzen den lekuetan adonai (= ‘jauna’) edo ha-shem (= ‘izena’) irakurri behar da. Antza denez, tradizio honi jarraituz, Vulgatan YHWH izena Dominus bezala itzuli zen; eta, ondorioz, kristauen jainkoa izenik gabe gelditu zen. Gaztelaniazko itzulpen askotan ere, el Señor aurkitzen dugu; eta ingelesezkoetan the LORD (normalean, horrela idatzita, «maiuskula txikiz», nolabait adierazteko ez dela benetako itzulpena): «Thou shalt not take the name of the LORD thy God in vain; for the LORD will not hold him guiltless that taketh his name in vain». Frantzesesko Biblia protestanteetan, aldiz, l’Éternel da ohiko itzulpena: «Tu ne prendras point le nom de l’Éternel, ton Dieu, en vain; car l’Éternel ne tiendra point pour innocent celui qui aura pris son nom en vain».

Argi egon behar du YHWH = ‘jaun’ ez dela itzulpen zehatza. Jaun hitzak ez du YHWH itzultzen, adonai baizik; eta adonai eufemismo bat zen jainkoaren benetako izena ez aipatzeko. Bibliaren beste itzulpen batzuetan itzultzaile kristauek judutarren tabu zaharra ez dute errespetatu eta Yahweh edo Yehovah~ Jehowah erabili dute. Itzulpen edo egokitzapen hauek hipotesiak dira YHWH, tetragrammaton sakratua, ahoskatzeko; besterik ez. Beharbada bi forma hauetariko bat zuzena da (eta bestea okerra, nahitaez), edo beharbada biak okerrak dira. Ez dakigu Bibliako jainkoaren benetako izena nola ahoskatzen zen eta ez dago modurik jakiteko.

XII. mendean, Aimery Picaud bidaiariak idatzi zuen ezagutu zituen euskaldunek Urtzia izena ematen ziotela (kristauen) jainkoari. Azkuek eta beste batzuek pentsatu zuten behabada urtzia ‘caelus’ edo zela, eta ez ‘Deus’. Picauden lagun euskaldunek ez omen zuten galdera ulertu. Hala ere, Mitxelenak (2011 [1964]: 52) eta Caro Barojak (1973: 20) ebidentzia ikusita ondorioztatzen dutenez, ez dago motiborik pentsatzeko Musde Picaud tronpatu zenik galdera honetan, ematen dituen beste itzulpen guztiekin asmatu baitzuen.

Zer da Urtzia, beraz? Ortz-egun = Iovis dies ekuazioak argi eta garbi erakusten digu kristautasuna baino lehen, euskaldunek Urtzia ~ Ortzi erromatarren Iuppiter jainkoarekin identifikatu zutela. Hau da, ziur asko, Urtzia euskal panteoiko jainko baten izena zen, erromatarren Iuppiter (Tonans) bezala, zeruetako edo ekaitzen jainkoa zena (nahiz eta teonimo hau erromatarren garaiko epigrafian orain arte ez den agertu).[1] Germaniarrek, bide batez, modu berean kalkatu zuten egun-izen hau, erromatarren Iuppiter beren Thor jainkoarekin berdinduz, cf. Iovis dies > ing. Thurs-day ‘Thorr-en eguna’.

Irudiko luke, kristautasuna Euskal Herrian sartu zen garaian, euskaldunek estrategia berbera erabili zutela bigarren aldiz eta kristauen izengabeko jainkoa berriz ere beren Urtziarekin identifikatu zutela.

XII. mendean kristauen jainkoaren euskal izena Urtzia bazen, zergatik galdu zen izen hau euskaraz? Beharbada, ertaroko euskal teologo-filologo batzuk konturatu ziren Urtzia kristautasunaren aurreko jainko baten izena izana zela, kristauen jainkoaren izena izan baino lehen, eta pentsatu zuten, arrazoi teologikoengatik, hobe zela izen hau ez erabiltzea kristauen jainko bakarra izendatzeko. Edo beharbada zerikusirik du galera honek hizkuntzaren bilakaera fonologikoarekin: Urtzia > Ortzia > Ostia (= hostia, homonimia deserosoa sortuz)?

Aipamenak

Caro Baroja, Julio. 1973. Estudios vascos. Donostia: Txertoa.

Michelena, Luis. 1964. Textos arcaicos vascos. Madrid: Minotauro. Berrarg., 2011, In Luis Michelena, Obras Completas, XII (J.L. Lakarra & I. Ruiz Arzalluz, arg.), ASJUren Gehigarriak LXV. Donostia & Gasteiz: Gipuzkoako Foru Aldundia & Euskal Herriko Unibertsitatea.

_______________

[1] Honek ez du esan nahi hori hitzaren esanahi bakarra zenik. Alderantziz, agian, hitzak jainkoaren izena eta agerpena adierazten zituen aldi berean. Julen Manterolaren bidez jakin dudanez, Euskaltzaindiko euskal hiztegi etimologikoak oso informazio interesgarria ekarriko digu ortzi eta egun hitzen jatorrizko esanahiaz eta erabileraz.

Hurrengo geltokia: espezismoa

Iñaki Segurola

Jende argitua ederki ari da hizkuntzak ideia eta jarduera gaiztoen kutsutik garbitzen. Sexismoan ari gara bide eder batzuk ebakitzen, hizkuntzak sexismoaren izurritik eginahalean garbituz. Gure euskara honek ez du aparteko lanik ematen aieka horretatik, seguraski hizkuntzari Ama Euskara hotsegiten diogulako eta, beraz, emea delako bera. Beti dago, ordea, oharkabeko arrastoren bat jo, igurtzi, astindu, marruskatu eta erauzi beharrekoa, eta, esanda bezala, ari gara bide eder bat egiten.

Gaurko honetan espezismoa atera nahi nuke argitara: hizkuntza askotan –eta gure honetan bertan– erdi-ezkutuan datzan espezismo gaiztoa, hain zuzen ere. Denok gara, era batera edo bestera, animaliak; ugaztunak ere bagara, eta, oso gustukoa dudan hitza erabiliz, «amakumeak» ere bagara, ama baten ume garenez gero gu eta beste izaki askotxo. Nere irudipena da, eta irudipena baino gehiago ere bai, gure hizkuntzetan beste animalia, beste ugaztun edo beste amakumeak modu iraingarrian erabiltzen direla hitzez, eta horrek erakusten digu, bidenabar esanda, gauzak oker dabiltzala egitez. Har ditzagun adibide moduan honako hitz euskarazko hauek: tximinokeria, zerrikeria, zakurkeria, astakeria, axerikeria edo xomorrokeria. Eta emanber ez dagoela gauza onik beste animalietan, aizue!

Gizonarekin edo gizakiarekin oso bestelako kontuak daude: badira gauza txarrak edo halamoduzkoak ere, eta hor dago gizonkeria, baina zer dago guretzat hoberik gizontasuna edo gizatasuna baino? Ikusten denez, espezismo zitalenak zainak oso barreneraino sartuak ditu gure hizkuntza dontsuan ere.

Gauza gaizto gehiago ere badaude zoritxarrez: animaliak osoki geure eskuan eta mendean behar ditugu baitezpada, edo hala dirudi behintzat. Konparazio batera, ardia, urdea eta behia etxekotuak eta eskuperatuak ditugu, baina zeharo hezi gabeko haien lehengusuei sasi-ardi (xaxardi), basurde eta betizu deitzen diegu, eta hitzezko jokabide honekin adierazten duguna da osoki gure mendekoa, eskupekoa eta eskortakoa ez den guztia sasigauza, basakeria edo izua dela berez. Bai ariera itsusia eta enpatimotza gurea! Maiz pentsatu izan dut, olgetan-benetan pentsatu ere, denok dirudigula Gizaburuagan jaioak eta giza-bihotzik gabe sortuak.

Sexismoaren kontrako borrokak ekin dion bide jatorretik, iruditzen zait badugula lan pixkat gure hizkuntza maitea beste animalien gaineko diskriminazio eta gutxiespenezko kutsutik garbitzen. Horrela lortuko dugu euskara izatea eraikitzen ari garen mundu garbi guztiaskatzaile txoragarriaren adierazpide egoki eta zuzena. Hala izan dadila!

Kultur, literatur, natur…

Martin Rezola Clemente

Duela zenbait urte, Berria egunkariak modu bitxi batez eman zuen Donostia 2016ko kultur hiriburu izendatzeari buruzko albistea. Bitxia diot, testu berean lau modutan agertzen zelako artikuluaren mamia: kultur hiriburua, kultura-hiriburua, kultura hiriburua eta hiriburu kulturala. Halako aukeraren maukera gehiegizkoa ez ote zen hizpide erabili genuen lankide batzuen artean, eta batek hala esan zuen: «Erne Donostiarekin aurrerantzean. Berak emango ahal digu tradiziotxo bat markatzeko aukera!».

Gauza jakina da Euskaltzaindiak aukeran utzi zuela elkarketan –a organikoa galtzea edo ez galtzea, -ia amaierako hitzetan eta beste sei hauetan: kultura, natura, literatura, hizkuntza, eliza eta burdina. Eta aukera hori zabalik utzi bazuen, pentsatzekoa da Euskaltzaindia gerora begira jarri zela nolabait, erabilerak argitu eta finkatuko zuelakoan horien arteko formarik gomendagarriena.

Hasieran aipaturiko prentsako artikulu hartatik sei urte igaro direnean, eta Donostiakoa begi aurrean dugun honetan, uste dut balorazio eta gogoeta txukun bat —edo ez hain txukuna— egiteko moduan gaudela. Niri hauxe atera zait:

Bat. Hiztegi arau-emaileetan, hiztegi terminologikoetan eta, nolabait esanda, erabilera formala duten inguramenduetan, argiro nagusitzen dira -a organikoari atxikitzen dioten elkarketak (marra eta guzti idatzita), sei horietatik lehenengo hiruretan, gutxienez (kultura, literatura eta natura).

Bi. Eguneroko erabilera apalagoan, ordea, prentsan, irratian… -a organikoa galtzen duten elkarketak gailentzen dira, alde handiz gainera. Ematen du kultura(-)eragile ez zaigula «ateratzen», eta askoz ere ohikoagoa da kultur eragile irakurtzea eta entzutea. Zalantza egiten duenak hortxe ditu eskura corpusak eta Interneteko bilatzaileak, konparatzeko: natura(-)zientziak / natur zientziak; literatura(-)kritika / literatur kritika; kultura(-)etxea / kultur etxea…

Hiru. Espontaneismoa gidaririk onena ez den arren, uste dut joera arau-emaileari ez ikusiarena eginez dabilen irizpide horrek baduela bere funtsa. Niri neuri, forma laburrak abantailatsuak iruditzen zaizkit. Gramatika kontuetan aditua ez naizenez gero, adibide pare batez baliatuko naiz zer esan nahi dudan azaltzeko. Zer dago, esaterako, idazpuru hauen azpian? (benetakoak dira):

• Kultura politikaren oinarria
• Kultura kontsentsua eta dudak

Beste adibide korapilatsuago bat. Zer dio esaldi honek?:

• «Hizkuntza komunitatea kultura politika baterako unibertsotzat hartzea izendatu gabeko tabu txiki bat izan da hemen»

Lau. Baten batek esango du kasu ilunetan marrak laguntzen duela elkarketa antzematen, baina ahozkoan marrak «ikusezin» direnez, aukera horrek arazoaren erdia baino ez liguke konponduko. (Bide batez, elkarketa laburraren alde esango nuke gainetik kenduko genukeela marra bai / marra ez marrazaleen eta marrafoboen arteko gerra.)

Bost eta fini. Nire kezka da bi bideon arteko lubakia ez al den gero eta zabalagoa egingo. Orain corpusen eta araugintza terminologikoaren artean dagoen arrakala fin hori ez al den, denborarekin, sakan sakon bilakatuko. Edo, galdera zuzen eginda: Euskaltzaindiak elkarketarako hiru aukerak ontzat ematen baditu, eta erabilerak -a organikorik gabeko formak sendesten baditu, zergatik ari dira hiztegietan kultura-mugimendu gisako formak bakarrik proposatzen?

Azkenondoko. Kultura, natura eta literatura lehen osagai duten hitz elkartuei begira esandakoa berdin-berdin errepikatuko nuke hizkuntza / hizkuntz kasuan ere (eta burdina eta eliza hitzekin ere bai), baina ez naiz ausartzen, ez baitakit horretan corpusak-eta guztiz nire alde ditudan. (Hitzok idazten ari nintzela, Irten hizkuntzaren armairutik liburua etorri zait eskuetara, eta hor bai, hizkuntz lehenetsi dute Emun-ekoek[i].)

Azkenondo bis. Izenondo erreferentzial deiturikoez (hiriburu kulturala) ez dut ezer esan. Horiei ere tokia egitea behar-beharrezkoa iruditzen zait, jakina, batez ere testu teknikoetan.

________

[i] hizkuntz kontu (2 aldiz), hizkuntz kontzientzia (2), hizkuntz erabilera (2), hizkuntz portaera (7), hizkuntz pribilegioak (1), hizkuntz gaitasuna (1), hizkuntz akats (1), hizkuntz jarrera (4), hizkuntz izaera (1), hizkuntz konbergentzia (1), hizkuntz aukerak (1), hizkuntz eskubideak (2), hizkuntz dinamizatzailea (1), hizkuntz paisaia (1), hizkuntz ordezkapena, hizkuntz ohiturak (6), hizkuntz mendekotasuna (4), hizkuntz aldaketa (1), hizkuntz anormalizazioa (1), hizkuntz jokabidea (1), hizkuntz nagusikeria (1), hizkuntz sumisioa (1), hizkuntz asertibotasuna (1).

hizkuntza kontuak (2), hizkuntza portaera (5), hizkuntza nagusikeria (1), hizkuntza arazo (1), hizkuntza asertibitatea (1).

Patinetan ibiltzearen onurak (eta kalteak)

Isabel Etxeberria Ramírez

Duela hilabete batzuk, gure etxeko txiki handiak bost urte bete zituen. Markinako lehengusuek patin (irristailu) batzuk ekarri zizkioten opari, eta haiekin batera, Mickey Mouseren rodillera (belaun-babes) eta kodera (ukondo-babes) batzuk. Berehala nahi izan zituen probatu, noski, eta kalera abiatu ginen, lehen pausoak edo ematera. Etxeko atea itxi, eta oraindik igogailuaren zain geundela, punba, han joan zitzaigun gure txiki handia, ipurdiz gora, lurrera. Gogorra bera, nola edo hala zutik jarri, eta lasaitu nahi izan gintuen: «Ondo nago». Eta jarraian, ideia zoragarri baten berri eman zigun, irribarretsu: «Igual ipurdi-babesgarri bat erosi beharko dugu».

Ipurdi-babesgarri bat. Grazia egin zidan ateraldiak. Nire lehen erreakzioa umeari laguntzea izan zen. Berbatzar ponposo eta artifizial hori erabili behar izan gabe, hitz arrunt eta jatorrago bat ematea ahora. Baina zein? Kodera, rodillera, muñekera… kulera?, kulero? Bigarren erreakzioa, noski, munduan edonork izango lukeen burutazio bat izan zen: «Hau 31 eskutik-en kontatu behar dut».

Harrezkero, izan dut aukera, behin baino gehiagotan izan ere, ipurdi-babesgarria gogoan hartu eta hitzaren deskubrimendu hartaz hausnarrean jarduteko. Gure etxeko txiki handiaren ipurdiari halako objektu bat existitzeak egiaz on egingo liokeela egiaztatu ahal izan dudan guztietan. Sarritan, alegia.

Eta konturatu naiz gure umearen ateraldia baino, hitz horren aurreko neure erreakzioa egin zitzaidala harrigarriagoa edo bitxiagoa.

Umeak, azken batean, espero bezala jokatu zuen. Bere elebitasun oraindik desorekatu horretan, ez zuen, noski, erdal mailegura joko. Eta gainera, zer mailegu hartu behar zuen, ba? Ba al da gazteleraz hitzik, existitzen ez den objektu horri deitzeko? Hortaz, eskura zituen baliabideekin sortu zuen adierazi nahi zuen horretarako adierazlea, eta horrela osatu zuen bi osagaiko izen-sintagma hura, eratorpena eta hitz-elkarketa, biak, baliatuta, zer-nola sortzen ari zen kontzienteki jakin gabe, hizkuntza-sen hutsez. Tatxarik gabe osatutako hitz bat, ulergarria eta funtzionala. (Oi, Guraso Harro Baboaren sindromea! Hilabete gutxiko kontua izango zela uste nuen, baina badira bost urte luze lehen sintomak agertu zirela, eta gaitz kronikoa ote den pentsatzen hasita nago dagoeneko).

Niri, ordea, artifiziala, irreala, zuzendu beharrekoa ia iruditu zitzaidan lehen kolpean. Nahiago nukeen hitz normalago bat erabili izan balu. Normalagoa, hau da, gizartean erabili ohi ditugunen antzekoagoa. Eta aurretik bizi izandako antzeko beste hamaika egoera etorri zitzaizkidan gogora. Euskara irakasten aritu, eta ikasleak beren bizitza arrunteko pasadizo arrunt bat kontatzen ari zirela hitz arrunt baten beharra zutenekoa, adibidez. «Eta orduan begiratu nuen… nola esaten da retrovisor euskaraz?». Eta nik, lotsa halako batez: «Atzerako ispilua». Eta jarraian: «Baina retrobisore esaten dugu denok». Eta horren moduan, xurgagailu/aspiradore, edo tximeleta-begizta/pajarita, edo arrautzesne/natillak… Berdin itzulpen-lanetan, hiztegian begiratu eta deseroso sentitzen garenean, edo puzka hasten garenean, edo, lankideak baldin baditugu inguruan, barretxo inozoak egiten ditugunean: «Hori erabili behar al dugu benetan?». (Esango nuke, dena den, azken jokamolde hori adinean gora egin ahala osatzen ari zaidan gaitza dela. Edo lanbidean esperientzia metatu ahala, bestela. Zorionez edo zoritxarrez).

Beharbada etxetik kanpo euskaldundu garenon konplexua baino ez da, edo neurea baino ez.

Gizarteratzeko halako ahalegin bat, besteak bezalakoa izateko (mintzatzeko) nahia. Kontua da gure txiki handiak, batere esfortzurik gabe, eskura zituen baliabideekin, hitz egoki, zuzen, ulergarri, funtzional eta dotore askoa sortu zuela boteprontoan. Hizkuntzak ematen zizkion tresnekin sorkari zoragarri bat osatua zuen. Eta hor nentorren ni, haren sormena eta asmamena kamustera. Gure umeak gizartean egin duen bere bost urteko ibilbidetxo horretan oraindik bereganatu ez dituen konplexuak, beldurrak, bizioak eta moztasunak kutsatu behar al dizkiot, ba? Zergatik nire beldur hori, umeari ukondo-babesa esateko? Zergatik eta zertarako ikasi du gure txiki handiak –nigandik, ikasi ere– objektu hori kodera deitzen dela, eta ez ukondo-babesa edo ukondo-babesgarria? Izan ere, ziur nago kodera horren jatorriaz eta osaeraz arrastorik ere ez duela. Harentzat ukondo izena duen gorputz-atala gazteleraz codo denik jakin ere ez du egingo oraindik agian. Zergatik, orduan, kodera erabili? Zer justifikazio du horrek? Eskolako patioan piztia arraro bati bezala begira ez diezaioten?

Eta damu naiz, nolabait. Zenbat eta zenbat aukera ez nituen galduko erdal alferrikako mailegua baztertu eta euskaraz sortutako hitza eskaintzeko umeari? Azken batean, harentzat maila berean dira arrotzak edo berriak kodera eta ukondo-babesa. Are gehiago, bigarrena, ukondo-babesa, ulertuz ikasiko duen hitz bat izango da harentzat. Kodera, aldiz, atzean zer ezkutatzen duen ulertu gabe buruz ikasiko du.

Pentsatzen jarrita, esango nuke horrexegatik hartzen dudala halako gozamena Koldo Izagirreren testuetan bere uztako hitzekin topo egiten dudanean. Lorea Gernika. Andrazko bat liburuan (Susa, 2015), adibidez. Pertsonaia tren-geltoki batean dago, ordutegi zerrenden alboan celloz atxikita dagoen afixa bati begira. Afixa gustuko izan ez, eta kendu nahi izan du: «Afixa kentzekotan egon da, baina segurmando bat hurbildu zaio norako trena hartu nahi duen galdezka, eta alde egin du». Segurmando bat, alajaina! Hain ederki sortuak dira, hizkuntzak eta bere buru argi eta jostalariak eskaintzen dizkioten baliabideak soilik erabilita, gizarteak (eta bestek) ezartzen dituzten ohikerietatik eta arauetatik bazter…! Gizarteratze-prozesuaren hasiera-hasieran dauden umeek bezala jokatzen du, azken batean. Eta hitza sortzen berak sentituko zuen plazer ludiko-estetiko bera sentitzen du irakurleak ere hitzarekin topo egiten duenean.

Amaitzeko, azken aldi honetan egin dudan beste irakurketa batekin beste lotura bat. Ez dakit zer pentsatuko duen Kepa Altonagak (Back to Leizarraga, Pamiela, 2015) honetaz guztiaz. Ipurdi-babesgarriak zehaztasun terminologikoa falta du, ziur aski. Ez dut uste itzulgarritasun biunibokorako bidea ematen duenik. Argi dago ez dela kanonikoa. Eta ez, ez du gure hizkuntza homologagarria egiten, inondik ere. Baina, a ze gozamena hura entzutean! Altonagaren liburuan sustut edo koiu irakurtzearen adinakoa. Eta, azken batean, zer axola du, ba, (zoritxarrez) existitzen ez den asmakizun baten izen asmatua baino ez da eta.

(Goian kontatu dudana irakurrita, balirudike gure umea isolaturik eta gizartearen eraginetik aske bizi dela guztiz. Ez, noski. Jasotzen ditu inguruko eraginak. Aurrekoan, autoan gindoazela, autokarabanentzako parking horietako bat ikusi genuen errepidetik hurbil. «Hara, zenbat arrulot!», bota zuen berak. Arrulot ez, rulot (roulotte) zela jakinarazi genion. Eta berak temati, ezetz. Tito Yayori entzuna ziola hitz hori eta arrulot zela. Tito Yayo Espainiako Boing telebista kateko marrazki bizidun batzuk dira. Alferrik izan ziren gure azalpenak: una-rulot entzun eta un-arrulot ulertu, eta abar. Berdin dio aitak edo amak zer argudiatzen duten; Tito Yayok esan badu…).

Kodifikatu vs kodetu

Igone Zabala Unzalu

Eguneroko jardunean askotariko hizkuntza-elementuak erabiltzen ditugu oharkabean gure komunikazio-premiak asetzeko. Batzuetan beste hiztunen batek gure erabileraz harrituta galdetzen digunean hasten gara gogoeta egiten erabilera horien azpian egon daitezkeen arrazoiez. Horixe gertatu zitzaidan duela gutxi. «Halako hiztegian kodifikatua» idatzi nuen eta, «Zergatik kodifikatua eta ez kodetua?» galdetu zidan, orduan, solaskide batek, bide batez esanda, informatikaria zena. Banekien bi aditz horiek niretzat ez zirela sinonimo, baina azalpen zehatza behar nuen. Banekien kodetu mezuei buruz aritzeko erabiliko nukeela: mezuak (linguistikoak edo bestelakoak) kodetu eta deskodetu egiten dira. Biologia Molekularraren alorrean ere esaten da «geneak proteinak kodetzen dituzten DNA-sekuentziak direla» eta geneak transkripzio eta itzulpen prozesuen bitartez adierazten direnean, «deskodetzen direla» ere esan daiteke.[1] Kodifikatu aditza edo kodifikazio izena, aldiz, hizkuntza bateko hiztegi-elementuak eta horien adierak hiztegietan jasotzeaz aritzen nintzenean erabiltzen nuela pentsatu nuen. Horretaz gain, gogoratu nuen ikasleei Haugen-ek[2] proposatutako hizkuntza-plangintzaren lau urratsak (selection, codification, implementation eta elaboration) azaltzeko orduan ere erabiltzen nuela kodifikazio terminoa eta, kodifikazio prozesuaren barruan, graphization, grammatication eta lexication bereizten zituela Haugen-ek.

Bere momentuan ez nion buelta gehiagorik eman kontuari, baina gaur, auzia blog honetara ekartzea pentsatu dudalarik, hiztegietara jo dut argibide bila. Hiztegi Batuan kodetu, kodifikatu, kodetze, kodeketa eta kodifikazio daude jasota, esanahiari buruzko argibiderik gabe bada ere. Elhuyar Hiztegietan kodetu eta kodifikatu aditzak eta kodifikazio, kodeketa, kodetze eta kodifikatze izenak ageri dira, horretan ere xehetasun edo bereizketa semantiko-pragmatikorik gabe. Zehazki Hiztegiak, aldiz, zenbait bereizketa egiten ditu jasota dituen bi aditzen eta hiru izenen artean:

codificar 1 t (leyes) kodifikatu. 2 (mensajes) kodetu. 3 inform kodetu.

codificación 1 f (de leyes) kodifikatze, kodifikazio. 2 (de mensajes) kodetze.

Azpimarratzekoa da antonimoetarako deskodeketa eta deskodetze baino ez dutela jasotzen Elhuyar Hiztegiek eta Zehazki Hiztegian ere deskodetze / deskodeketa   izenak eta deskodetu aditza baino ez ditugula aurkituko. Hartara, ondoriozta dezakegu kodetu / deskodetu bikotea badagoela, baina kodifikatu aditzak ez duela eman #deskodifikatu antonimoa, hiztegi horien arabera, behintzat.

Erreferentziazko esanahiren baten bila jo dut, orduan, Euskaltzaindiaren Hiztegira, eta kodetu sarrera baino ez dut aurkitu. Zati batean behintzat Zehazki Hiztegian bezala, kodetu aditza mezuekin edo mezuak osatzeko sistemekin lotzen du Euskaltzaindiaren Hiztegiak.

kodetu, kode/kodetu, kodetze 1 du ad. Kode bat eratu. 2 du ad. Mezuez mintzatuz, kode bateko arauen bitartez osatu.

Azkenik, Euskaltermen egin ditut bilaketak, espezialitate-alorrekin lotutako argibideren bat aurkitzeko asmoz. Aditzerako kodetu baino ez dut aurkitu, Informatika, Zuzenbide eta Hizkuntzalaritza alor-markekin. Izenerako, aldiz, aukera bat baino gehiago ageri dira espezialitate-alorretan zehar: kodetze Ekonomia eta Enpresa, eta Hizkuntzalaritza alorretan; kodeketa eta kodetze Informatika alorrean eta, azkenik, kodifikazio eta kodegintza Zuzenbide alorrean.

Azpimarratzekoa da Hizkuntzalaritza > Soziolinguistika azpialorrean kodetze terminoak Terminologia Batzordearen ponderazio-marka gorena daramala ((4) ), eta honela definituta dagoela:

Hizkuntzaren barietate estandarra finkatzeko arauak ezartzen dituen estandarizazio-fasea. Lexikalizazioa, grafizazioa eta gramatikalizazioa hartzen ditu barnean.

Alegia, nik kodifikazio esaten diodan Haugen-en codification terminorako gomendatzen du Terminologia Batzordeak kodetze ordaina. Definizio horrekin lotutako ingelesezko ordainari erreparatu diodanean, aldiz, encoding aurkitu dut, eta ez Haugen-ek berak erabilitako codification. Descodificación terminoa bilatu dut orduan, eta Hizkuntzalaritza > Semiotika azpialorrean kokatuta, deskodetze ordaina aurkitu dut euskararako, eta decoding ingleserako.

Interneten ingelesezko terminoen bilaketa azkarra eginez, ondorioztatu dut encode (/decode) eta encoding(/decoding) Semiotikan, Informatikan, Genetikan eta Hizkuntzalaritzan erabiltzen direla mezuak edota informazioa kode batetik bestera bihurtzeko prozesuei erreferentzia egiteko. Codify eta codification izenen definizioetatik, aldiz, ondorioztatu dut termino horiek bestelako adiera batzuetarako erabiltzen direla: metodoak edo erregelak sistematikoki antolatzea, ideiak edo teoriak formulazio estandar edo konbentzionalen bitartez adieraztea, hedatutako eskakizun edo praktika bat arau bihurtzea edota, Zuzenbide alorrean, sistema juridiko baten legeak eta arauak egitea eta kodeetan biltzea.

Hizkuntza-plangintzaren testuinguruan, hauxe dio Haugen-ek[3] kodifikazioaz eta horren urratsetako bat den lexikalizazioaz:

Codification may also be the work of a single individual, who more or less informally, more or less knowledgeably, decides to give explicit, usually written, form to the norm he has chosen… Beyond grammatication comes lexica­tion, or the selection of an appropriate lexicon. In principle this also involves the assignment of styles and spheres of usage for the words of the language.

Hiztegi-elementuak eta beren adierak eta erabilerak hiztegietan «kodifikatzea» funtsezkoa da hiztunen eta diskurtso-komunitateen erabilerak «norma» partekatuetara eramateko, baina kodifikazioak, komunikazioari lagunduko badio, kontuan hartu beharko du hiztegi-elementuen aldakortasuna, aldakortasun horren atzean egon daitezkeen kausa semantiko-pragmatikoak, diskurtsiboak eta estilistikoak identifikatzeari begira.

Artikulu hau idatzi ahal izateko egindako ibilbidearen ostean, ondorioztatu dut euskarazko hiztegiek eta datu-base terminologikoek bereizi egin beharko lituzketela kode izenetik eratorritako sarrerak (kodetu, deskodetu, kodetze, deskodetze, kodeketa, deskodeketa…) eta egokitutako maileguak diren kodifikatu eta kodifikazio, arrazoi semantiko-pragmatikoak baitaude bereizketa horien atzean eta, gainera, bereizketa horiek ondo egokitzen baitzaizkio lehen termino-sorkuntzan erreferentea den ingelesezko terminoen banaketa semantiko-pragmatikoari.

[1] Hain zuzen ere, blog honetan idatzi nuen lehen artikuluan (“Geneen adierazpen-askatasuna”), Biologia Molekularraren alorreko terminologia garatzeko zientzialariek erabili duten metafora-ildoaz aritu nintzen: «geneak hizkuntza jakin batean idatzitako edo kodetutako mezuak dira».

[2] Haugen, Eimar (1966) “Linguistics and Language Planning”, In William Bright (ed.) Sociolinguistics. The Hague: Mouton, 50-71.

[3] Haugen, Eimar (1983) “The Implementation of Corpus Planning: Theory and Practice” In Juan Cobarrubias & Joshua A. Fishman (ed.) Progress in Language Planning: International Perspectives. Berlin / New York /Amsterdam: Mouton Publishers, 269-291.

Lokalizazioa (edo), XVIII. mendearen hasieran

Gidor Bilbao Telletxea

Izenburu deigarria lortzeko, neure erara baliatu dut lokalizazio kontzeptua. Gero eta gehiago softwareari edo produktu informatikoei lotua erabiltzen badugu ere (ikusi honi buruz Ane Lópezen artikulua, Senez aldizkarian), berez, lokalizazioa «produktua tokian tokiko ezaugarrietara egokitzea da, kultura edo hizkuntza bakoitzeko bezeroei arrotzak eta deserosoak egingo ez zaizkien produktuak eskaintzeko, euren kulturan edo hizkuntzan sortuak balira bezalakoxeak»; Itziar Bernaola, Ana Isabel Morales eta Irune Payros lankide ohien artikulutik hartu dut definizioa (hauek bai lortu zuten artikulu mamitsuarentzat izenburu ederra!).

Blog honetako nire azken bi postetako hariari helduta, eta Joanes Etxeberri Sarakoarenak amaitzeko (zin dagit!), Etxeberriri itzulgai gehien (kopuruari begiratuta) eta seguruenik are liburuaren ideia bera eskaini dizkion autorea aipatu behar dut oraingoan: Bernardo José Aldrete (1560-1641), Del origen y principio de la lengua castellana o romance que oi se usa en España (1606) liburuaren egilea. Etxeberriren prosa-lan nagusiaren izenburua (Eskuararen hatsapenak) eta lehenengo kapituluaren izena bera ere («Eskuararen ethorkia») Aldreteren zordun direla esango nuke.

Etxeberrik Aldreteren gaztelaniazko lanetik euskarara eta latinera itzuli dituen zatiak ugari diren arren (testu itzuli guztiak bildu dira Bilbao 2006 lanean), bereziki esanguratsua da hain zuzen Etxeberriren testu programatikotzat daukaguna Aldreteren liburutik hartu eta euskaratua izatea.

Mi intento solo a sido mostrar su origen i principio [de la lengua castellana] […] (Aldrete 1606: 367)

Eta, hala, ene xedea ezta jeus ere bertzerik izan, baizik eskualdunei bere hitzkuntzaren ethorkia eta hatsapenak gaindiroki eta pasaiaz bere hitzkuntza propialean erakustera eta ezagutzera eman nahizko desirkundea […] (EHats 274)

Baina kontua da oraingo honetan itzulpen hutsa ez zela aski. Lokalizazioa behar zuen: gaztelaniari buruzkoak euskararen kasurako egokitzea. Aldretek aldarrikatzen du gaztelania laudakizun dela hizkuntza dotore baten (latinaren) oinordeko delako, eta Etxeberrik, halako argudiorik ezin erabil dezakeenez, euskarak «bertzetarik ethorkirik» ez izatea goraipatzen du. Ikusi goiko testuaren jarraipena zelan den Aldreterenean eta zelan Etxeberrirenean:

[…] origen i principio, que como no a sido de lengua barbara, sino de la más prima i elegante que á tenido el mundo, suficiente causa es de su estima i loa, i para preciarnos della, i no tenerla en poco como algunos hazen. (Aldrete 1606: 367)

[…] eta, denbora berean, jakin dezatentzat eskuara eztela salbaia, ez eta ere bertzetarik ethorkirik duena, aitzitik munduan izan diren eta orai ere kausi ahal ditezken zaharrenetarik, garbienetarik eta noblenetarik bat, zeinak gramatikako erregelen laguntzarik bathere gabe hanbat mendez mende baitirau. (EHats 274-275)

Argudioak bete-betean balio diola uste duenean, ez dago lokalizazio beharrik eta itzulpen-lan soila aski da. Honela jarraitzen dute testu biek:

Grande alabança del romance es que, sin averla procurado cultivar, antes desmanparado, aia florecido con tanta excelencia; evidencia manifiesta que, si lo uvieran con artificio dispuesto i con lo mismo que tiene lo uvieran enjoiado, estuviera mucho más a delante. Poco deve a los suios, pues ni de su industria ni solicitud nada le a venido, i todo es de su cosecha lo que tiene. Porque como campo fértil, que sin que nadie le aia puesto la mano se viste […]. (Aldrete 1606: 368-369)

Beraz, zinez erran diteke gure eskuara dela laudakizun, zeren, egundaino batere antzatua izan eztelarikan, halarikan ere munduan diren etsairik borthitzenen kontra mantenatu eta mantenatzen baita. Hargatik, bere jendakiari edo bere umei deraue obligazino guti, zeren, hekien laguntzen bidez, jeusik ez baitu errezibitu; duen guztia bere propiala du. Lur edo landa bere baitharik emankara dagoenak, laguntza eta ontkailurik gabe […]. (EHats 275-276)

Ez dugu orain arte esan Aldreteren kapitulu honen izenburua: De las grandes partes dignas de mucha estima que la lengua castellana tiene. Liburuko azken atala da, kolofoi modukoa; Etxeberrirena ere epilogo modukoa da, Irakurtzaileari izenburuarekin saiakera-lanaren bukaeran eta gramatika-lanaren aurretik kokatua. Aldretek gaztelaniaren bikaintasunak zerrendatzeari ekiten dionean, atzetik doakio Etxeberri euskararen laudakizunekin:

Si buscamos suavidad i dulçura, ella la tiene, acompañada de gran ser i magestad, conviniente a pechos varoniles i nada afeminados.

Si gravedad, tiénela tan apazible que no admite arrogancia ni liviandad.

Si candidez i pureza, hállase en ella con tanto primor i compostura que no sufre cosa lasciva ni descompuesta.

Si agudeza, la suia es con tal biveza que pica sin lastimar. (Aldrete 1606: 369)

.

Ezen, dasta badadi hunen eztitasuna, berak gonbidatzen du.

Nahi baduzu kausitu onhestasuna eta grabetasuna, ikhusiko duzu baituela urguiliarik eta ergeltasunik gabe.

Baldin desiratzen badugu garbitasuna, hunen baithan hain da manera xahuan, non ez baitu onhesten notharen kutsurik gutiena; hargatik hainitzek bilhatzen ohi dute xahutasuneko eginbidetan.

Konsidera badadi hunen agudotasuna, hain da bizia, zorrotza, agudoa eta lasterra, non zaurthu gabe pikhatzen baitu […] (EHats 277)

Ez dakit lokalizazio kontzeptuan sartu behar ote genukeen «acompañada de gran ser i magestad, conviniente a pechos varoniles i nada afeminados» ez euskaratzeko erabakia.

«Produktua tokian tokiko ezaugarrietara egokitzearen» adibide bikaina da, ordea, ebakerari dagokion atala. Kasu honetan, baieztapen bat eta bera defendatzeko, ezinbestean erabili behar dituzte bakoitzak bere argudioak. Beti bezala, Aldretek ezarriko du puntua, eta Etxeberrik ez du inongo arazorik bere bertso propioa osatzeko:

Por no alargarme no digo de su pronunciación: quán fácil i suave es, cómo reparte las letras que en el ablar no causen fealdad. Huie en las finales la m i la t, difíciles i duras […]. Cuando es menester, ablanda la ce mudándola en ge, i la te en de; para que suenen bien las varía. I otra muchas cosas, que todas hazen que ni saquéis los labios ni lengua de sus quicios, sino con toda buena compostura se hable llanamente i sin estorvo. (Aldrete 1606: 370-371)

Mintzatzean ezpainik eztu luzatzen ez biltzen, ez eta ere mihirik bere tokitik atheratzen. Aitzitik letrak miragarriki errepartitzen tu: batzuetan, d ganbiaturik eta khendurik, ezartzen du t; bai halaber z khendurik t, eztikiago hitzei soinu eragiteko. Halako moldez non hunentzat higuintza dutenei berei ere eder baitzaie. (EHats 278)

Hori ez al da «kultura edo hizkuntza bakoitzeko bezeroei arrotzak eta deserosoak egingo ez zaizkien produktuak eskaintzea, euren kulturan edo hizkuntzan sortuak balira bezalakoxeak»? Lokalizazioa (edo), XVIII. mendearen hasieran.

***

P.S. (bide batez, bonus track): Zertaz ari da Etxeberri «d ganbiaturik eta khendurik, ezartzen du t; bai halaber z khendurik t, eztikiago hitzei soinu eragiteko» baieztapenarekin? Zalantzarik gabe, ez adberbioaren ondoren aditzen hasiera aldatzeaz ari da: ez d- > ezt- (ezta, eztakitenek, eztute, eztira, eztezazula… idazten ditu) eta ez z- > etz- (etzituen, etzioten, etziren, etzekioen, etzuketela, etzedila…).

Hizkuntzaren pertzepzio erreflexiboa

Aiora Jaka irizar

Ulertzen ez dugun hizkuntza bat ikastea oso gauza ederra izan liteke, dibertigarria, atsegina, are erraza batzuentzat, edota zeharo konplikatua, zaila eta etsigarria beste batzuentzat. Jende askok uste du hizkuntza zailak eta hizkuntza errazak daudela munduan: euskara, jakina, zailen artean kokatzen da, eta gaztelania eta ingelesa errazen artean. Blog honen irakurleok ondotxo dakigu guztiz baieztapen funsgabea dela hori, eta munduko hizkuntza guztiak izan daitezkeela ikasteko errazak nahiz zailak. Erdaldun gehienei euskara ikastea zaila gertatzen bazaie, ez da berez edo objektiboki hizkuntza zaila delako, baizik eta, batetik, ez duelako beste ezein hizkuntzaren antzik, eta, bestetik eta batez ere, euskarak bizi duen egoera soziolinguistikoak ez duelako kasurik gehienetan hizkuntzaren barruan murgiltzeko testuinguru aproposik eskaintzen.

Pasa den irailetik, euskara ikasi nahian dabiltzan erdaldunen antzeko egoera batean aurkitu dut neure burua, bizi naizen herriko bi hizkuntzak (cria eta inuktituta), batetik, nik ezagutzen ditudan beste hizkuntzen guztiz bestelakoak direlako, eta, bestetik eta batez ere, hizkuntza guztiz minorizatuak direlako: nahiz eta biztanleriaren % 95ek hitz egiten duen gutxienez bi hizkuntza horietako bat, ingelesak presentzia erabatekoa du hezkuntzatik hasi eta aisialdi nahiz zerbitzuetaraino.

Baina bi hizkuntza minorizatu hauek ikastea zail bihurtzen duten bi faktore horiez gain, hirugarren arrazoi pisutsuago bat ere badela esango nuke, herri honetara iritsi naizenetik hizkuntzak ikastea eragotzi didan oztopo garrantzitsu bat: hiztunek berek beren hizkuntzari buruz azalpenak emateko duten gaitasun mugatua. Criaren eta inuktitutaren hiztegi eta gramatikak hutsaren hurrengoa izanik (bereziki criaren kasuan; inuktituta badirudi aztertuago eta finkatuago dagoela cria baino), bertako hiztunak ditut hizkuntza ikasteko baliabide bakar. Baina liburuetan aurkitu ezin ditudan azalpenak eskatzen hasten natzaienean, ohartzen naiz gehienetan ez dutela galdera ulertu ere egiten. Ia egunero gertatzen zaizkit honelakoak: «How do you say “What time is it?” in cree?» galdetzen diet nik, eta haien erantzuna: «It’s three o’clock». Ez dute ulertzen nik jakin nahi dudana ez dela zer ordu den, baizik eta nola galdetzen den criz zer ordu den. Etsipengarria da hiztun natiboak aurrez aurre izanik hizkuntzari buruz ezin komunikatu ahal izatea.

Lehengo batean, osaba Joxe Manueli nire frustrazioen berri ematen ari nintzela, garai bateko misiolarien pare sentitzen nintzela aipatu nion: inoiz inork idatzi ez duen hizkuntza bat deszifratu nahian, gramatika eta fonetika arauak ondorioztatzeko lanetan, fonemak idazteko sistema bat asmatzeko ahaleginean… Osaba Joxe Manuelek berehala jotzen du halakoetan liburuetara, eta, hurrengo bideokonferentzian, hantxe etorri zitzaidan nire oraingo egoera bete-betean ilustratzen duen aipu batekin. Euskaratu eta zuei eskaini nahi dizuedan pasartea José María Sánchez Carrión Txepetxen tesi ospetsuan aurkitzen da, eta XX. mende hasieran Marokoko riftarren gramatika bat idatzi zuen Fray Pedro Sarrionandiaren aipu bat biltzen du bere baitan:

Hizkuntzaren pertzepzio logiko edo erreflexibo baten faltak azaltzen du (neurri batean) misiolari, antropologo eta abarrek sentitzen duten etsipena, hautatutako komunitateetan integratzeko asmoz bertakoen hizkuntza ikastea erabakitzen dutenean eta ohartzen direnean laguntza oso eskasa edo guztiz baliogabea ematen dietela bertakoek beren hizkuntzaren izaera eta funtzionamendua eredu logikoen arabera argitzeko: «Riftarrak, beren ezjakintasun sakona dela kausa, guztiz ezgauza dira hitz egiten duten hizkuntzaren gainean beren kabuz inolako argirik egiteko. (…) Zeharo ezgauza dira inori irakaspen txikiena ere emateko, hainbesteraino, non ez baitute ulertzen ezein hitz nahiz esaldi abstraktu edo isolatu, hots, elkarrizketarekin lotura zehatzik ez duenik. Ezinezkoa da kontu honen inguruan duten ezjakintasunaren eta ezgaitasunaren ideia bat izatea, aurrez haiekiko tratu praktikorik izan ezean» (Sarrionandia, 1925 XVII eta XVIII).

(Sánchez Carrión 1987: 131, nire itzulpena)

Fray Pedro Sarrionandiaren hitzei arrazismo eta gutxiespen kutsu nabarmena darie, eta, gaur egun, haren esanak ez lirateke politikoki zuzenak izango (gogora datozkit oraintxe iaz Maialen Lujanbiok EHUko udako ikastaroen irekieran emandako hitzaldian jakintzari buruz esandakoak), baina aitortu behar dut nik neuk horixe bera sentitzen dudala askotan crien laguntzaz cria ikasten ahalegintzen naizenean. Gehienek ez dakite beren hizkuntzan idazten (eskolan, lehen hezkuntzako lehen mailatik hasita, ingelesez irakasten da dena, «hizkuntza cria» irakasgaia izan ezik), eta ez dira gauza hizkuntzak nola funtzionatzen duen esateko. Eskolan hizkuntza cria irakasten duen emakumeari galdetu nion behin zergatik den «zure» determinatzaile posesiboa batzuetan «chi-», beste batzuetan «st-» eta beste batzuetan «ku-» (nik neuk ondorioztatua nuen ordurako arau fonetiko bat, baina irakasle batek berrestea nahi nuen), eta harrituta begiratu zidan, bere bizitzan lehen aldiz ohartuko balitz bezala ingelesez beti «your» esaten dena criz hiru modu desberdinetan esan daitekeela. «A, egia da! Hitz guztiak banaka-banaka ikasi beharko dituzu, pixkanaka ulertzeko zein hitzek hartzen duen zein aurrizki…». Ez zen gai izan azaltzeko kontsonantez hasten diren hitzek «chi-» hartzen dutela, a eta i bokalez hasten direnek «sti-», eta u bokalaz hasten direnek «ku-».

Halako egoera batek hiztun «ezjakinak» sortzen ditu, Fray Pedro Sarrionandiaren hitzetan, edota «hizkuntzaren pertzepzio logiko edo erreflexiborik ez duten hiztunak», Txepetxen hitzetan. Honela jarraitzen du Txepetxek alfabetizazioaren eta kontzientzia linguistikoaren arteko loturaren inguruan:

Badirudi Piagetek «pentsamendu logikoa» deritzonaren sorrerarekin erlazionatuta dagoela pertzepzio logikoa, eta, zehazkiago —A. R. Luria psikolinguista errusiarraren azterketen ondoren badirudi zuzena dela halakorik onartzea—, silogismoak egiteko gaitasunarekin eta horien bidez ondorio «logikoak» eratortzeko prozesuarekin; ondorio logiko horien artean leudeke, jakina, hizkuntzaren beraren izaerari buruzko ondorioak. Luriak deskribatzen duen esperimentuetako bat —hala izenda baliteke— horrexetan datza, hain justu: hizkuntzaren beraren barruan, nola iragaten den pertzepzio naturaletik pertzepzio erreflexibora, eta, horrekin batera, besteak beste, baita «kontzientzia linguistikoa» hartzera ere. Hala, argi geratzen da nor bere hizkuntzan alfabetizatzearen helburu benetakoa ez dela soilik hiztunari idatzizko zeinu sistema bat irakastea, baizik eta, lehenik eta batez ere, bere hizkuntzaren pertzepzio erreflexibo-arrazional bat eskaintzea, horixe baitakar berekin kode idatziaren ikasketak.

(Sánchez Carrión 1987: 131, nire itzulpena)

Criak beren hizkuntzan alfabetizatu ezean, beraz (eta oraingo hezkuntza sistemak ez du halakorik bermatzen, inolaz ere), nekez garatuko dute beren hizkuntzaren pertzepzio erreflexibo-arrazionalik, eta, ondorioz, ez dira gauza izango beren hizkuntza inori irakasteko; are gutxiago beren hizkuntza ikasteko gramatika edo ikaslibururik idazteko. Crien artean bizitzera etortzen den kanpotarrak, beraz, ingelesa erabiltzea beste aukerarik ez du izango criekin komunikatzeko, eta ondotxo dakigu zer gertatzen den halako egoera «elebidunetan». Txepetxen tesia 16 bat urte nituela irakurri nuen, eta gauza asko eta asko ez nituen ulertu, baina ondo gogoan gelditu zitzaidan nola zioen euskaldunberririk izan ezean euskarak ez zuela bizirik iraungo. Beste hainbeste esan genezake criaz: cri-berririk gabe, criarenak egingo du.

Eta, halere, hemen jarraituko dut, koadernoa besapean hartuta batari eta besteari galdezka…

Erreferentziak:

Sánchez Carrión, José María (Txepetx) (1987). Un futuro para nuestro pasado (claves de la recuperación del Euskara y teoría social de las lenguas, Donostia: Gipuzkoako Foru Aldundia.

Sarrionandia, Fray Pedro (1925). Gramática de la Lengua Rifeña. Madril: Akal.

Euskara maitea

Estitxu Irisarri Egia

Euskara maitea:

Idatzi ezin daitekeen hizkuntza; museokoa, museorakoa edo muserakoa, etxekoa edo etxerakoa, idatzi ezin daitekeen hizkuntza, txokoratua, txakurrekin eta haurrekin erabiltzekoa, biraorik ez duen hizkuntza, kontzeptu baterako hitz bat baino gehiago erabiltzen dituena, beste kontzeptu batzuk izendatu ezin dituena, hizkuntza txiroa, gazteen artean erabili ezin daitekeena, ligatzeko balio ez duena, zientzia zer den ezagutzen ez duena, basatien hizkuntza, separatistena, terroristena. Horrelako hainbat baieztapen eta topiko entzun izango dituzu urteen joan-etorrietan. Gorrituko zitzaizkizun honezkero amorruaz masailak eta belarriak!

Lizardik behinola zuri eskainitako hitz haiek gogorarazi nahi dizkizut gaur, inoiz ez dezazun etsi:

Baina nik, hizkuntza larrekoa,
nahi haunat ere noranahikoa:
jakite-hegoek igoa;
soina zahar, berri gogoa;
azal horizta, muin betirakoa.

Pentsatzen dut horrelako kemen hitzak eskertuko dituzula, eta nork ez! Historian zehar apurka-apurka zure besoak zabaltzen joan zara, baina zein da zure lekua? Urteen poderioz eta hizkuntza inperialisten eraginez garai batean murriztu zizuten hura? Eskualde xumeago batekin konformatu behar duzula esaten dizute batzuek, baina egoskorra izan behar duzu eta tinko eutsi zureari! Ala, beharbada, etsi eta denboraren poderioz eta zabarkeriaz ahultzen eta hondatzen joateko erabakia hartuko duzu?

Hezkuntzak leku handia egin dizula ikusiko duzu askotan, baina beste batzuetan, bakarrik sentituko zara ziurrenik. Izan ere, ezagutza eta erabilera ez dira sinonimo. Binomio bateraezin dira askotan. Zertarako nahi zaitugu zurekin ezin badugu hitz egin edo ez badugu hitz egin nahi? Jaun hark zioen ez zaitugula galduko ez dakitenek ikasten ez dutelako, baizik eta dakigunok ez zaitugulako erabiltzen. Komunikatzen gara zurekin? Zuri laguntzeko gai al gara? Batzuek ahoan eta gogoan zaitugula diogu, eta, agian, egia izango da, baina gure esku dagoen guztia egiten al dugu?

Hain ezaguna zaigun estres linguistikoaren aurrean zein jokabide dugun aztertuko nuke gustura zure ondoan eserita. Lehenengo hitza euskaraz egiteko joera dugu askok. Baina etorkin batekin nola hitz egiten dugu? Pasatzen al zaigu burutik euskaraz jakin lezakeela? Izan ere, harrigarria da gaztelaniarekin harreman gutxi duten horiek euskararekin lortzen duten konexioa. Noski, testuinguruak ere eragin handia du.

Zer iruditzen zaizu, bestalde, zurekin hitz egin eta ikasi nahi, baina ezin dutenen kasua? Batzuetan, «hezkuntza sistema mugatuagatik», beste batzuetan, «eskualde okerrean» jaio edo bizitzeagatik. Zure bidezko hezkuntza eskatu eta aukera hori lortu gabe geratzen direnek izan behar duten pazientziaz ere aritu gintezke, nahi baduzu, edo zurekin Euskararen Nazioarteko Egunean soilik gogoratzen diren horietako batzuez.

Bestalde, nola egin zu gazteengana gerturatzeko? Musika, neska-mutil kontuak, literatura, filmak, telebista-saioak, biraoak, kale-hizkera, Interneteko webgune interesgarriak, etab. Baliabideak ehunka, baina estrategietan eskas gabiltzala dirudi. Ez zaituzte motibagarri ikusten edo ez dakigu zu eder egiten. Biluzik, eguneroko arropekin edo egun berezietako jantziekin jantzita, ez dugu lortzen. Zurekin hartu-emana egunero izan arren, mespretxatu egingo zaitu gazte askok.

Gauza bera gertatzen da heldu askoren kasuan ere. Euskal Herrian aspalditik bizi arren, ez dira gutxi zure besoek besarkatzea lortu ez dutenak, izan euskaldunen seme-alabak, izan erdaldunen seme-alabak. Muturrera jo eta gorroto zaituenik ere bada. Esaten dutenez, guztiek maite bagaituzte, zerbait gaizki egiten ari garen seinale da. Beraz, zer egin behar dugu, konformatu? Etsi? Ala guztien maitasuna lortzen saiatu? Eskertuko nizkizuke ideia eta gomendioak nora ez honetatik irteten lagun zaitzadan. Motibazio eta interes txikia oraindik ere Euskal Herriko txokoetan barrena. Berri Txarrak taldeak zioen bezala:

Batzu[k] mila kilometrora,
bihotzetik gertu alegia,
beste batzu[k] bertan bizita
horren urrun.

Badirudi distantziak baduela magikoa den zerbait. Exotismoa agian. Estatutik kanpoko eta kontinentez kanpoko unibertsitate eta euskal etxeetan eta autodidakten munduan interesa pizten jarraitzen duzu. Ezagutzen dut Black Friday batean ska musika CD bat erosi zuen estatubatuar bat, Negu Gorriak taldearen Kolore biziak abestiari esker maitemindu zen zurekin. Baina, hemen, zugandik gertu daudenek, euskara, eskuarekin laztandu eta ezpainekin musukatu zaitzaketenek ez dute zure magnetismoa sentitzen.

Noranahikoa nahi zaitugu, dudarik ez, baina ez zaitez bilakatu, mesedez, mundu mailako xelebrekeria, eta gurean desagertu. Izan ere, hegoek nolabaiteko prestigioa emango dizute, nola ez, eta baita lana  ere, baina existentzia ez dizute ziurtatuko, dakigun bezala, faktore askoren (kulturaren, hezkuntzaren, ezagutzaren, erabileraren, maitasunaren, tolerantziaren eta abarren) batuketa baita.

XXI. mendeko garapen jasangarri bezalako binomio ezinezkoak edo oximoronak sortu ditzakegun momentu honetatik, eta Interneten luze-zabal hedatzeko moduan zauden denbora tarte honetatik, inoiz zure garapen jasangarria bermatu ondoren gure lurraldean aske izango zaren esperantzaz, gutun hau (beti iruditu baitzait mezu elektronikoa baino erromantikoagoa) idatzi nahi izan dizut nire sentipen gazi-gozoak zurekin elkarbanatzeko. Terapeutikoa izan da erabat, ez dut irtenbiderik aurkitu, baina barrua apur bat hustuago dut. Halere, urduri eta zain jarraitzen dut, zu salbu ikusi arte ez baitut kenduko bizarra.

Har ezazu muxu linguistiko bat, hizkuntza-musu bat eta mihi-musu bat, gela hotzeko gauak epel dakizkizun.

Zure maitalea.

Svetlana Aleksievitx, Txernobylgo ahotsak III

miel a. elustondo

Hamalau egun. Hamalau egunean hil egiten da pertsona.

Maiatzaren bederatzia zen. Zera esan izan zidan beti: «Ez dakizu zein eder den Mosku! Garaipen egunean oroz gain, su artifizialak botatzen dituztenean. Ikus dezazun nahiko nuke».

Gelan jarrita nengoen, berarekin. Begiak ireki zituen.

«Gaua da, ala eguna?».

«Iluntzeko bederatziak dira».

«Ireki leihoa! Berehalaxe hasiko dira!».

Leihoa ireki zuen. Zortzigarren solairuan ginen, eta hantxe zen hiri osoa, gure aurrean! Eta suzko erramiletea ikusi genuen, zeruan lehertzen.

«Begira horri!», esan nuen.

«Esan nizun Mosku erakutsi behar nizula. Eta esan nizun jai egunetan loreak emango nizkizula beti…».

Haren aldera begiratu eta hiru krabelin ateratzen ari zen burukoaren azpitik. Erizainari dirua eman, eta hark erosi egin zizkion.

Hurreratu eta muxu eman nion.

«Nire maitea! Zeu zara nire maitea!».

Protesta jo zuen. «Zer esan dizute medikuek? Ez ni besarkatzeko. Ez niri muxurik emateko!».

Hainbesteraino gaizkitu zen, ezin izan bainuen une batean ere bakarrik utzi. Etengabe hots egiten zidan: «Lusya, non zara? Lusenka!». Behin eta berriro hots egiten zidan. Gainerako gela hiperbarikoak, non gure mutilak baitzeuden, soldaduek zaintzen zituzten, bertako langileek uko egin ziotelako. Babes-jantziak eskatzen zituzten. Soldaduek garraiatzen zituzten hondakin-ontziak. Zorua garbitzen zuten. Izarak aldatzen zituzten. Dena egiten zuten. Nondik inguratu zituzten soldadu haiek? Ez genuen galdetu. Baina berak… berak… egunero aditzen nion esaten: «Hila. Hila. Tistxura hila da. Titenok hila da. Hila».

Egunean hogeita bost edo hogeita hamar aldiz libratzen zen. Odola eta mukia. Azala zartatzen hasi zitzaion beso eta oinetan. Furunkuluz bete zen. Burua jiratzen zuenean, ile-mataza geratzen zen burukoan. Txantxa egiten saiatu nintzen. «Horrela hobeto. Ez duzu orrazirik behar». Handik laster, ilea larru-arras moztu zioten. Nik neuk moztu nion. Nik neuk egin nahi nion dena. Fisikoki posible izan balitz, berarekin egongo nintzatekeen egunean hogeita lau orduz. Ez nuke minutu bat ere galdu nahiko. [Isiltasun tarte luzea]

Bada zenbait elkarrizketaren pasartea, gogoratzen naiz. Baten bat, esaten: «Entenditu beharra daukazu: hau ez da gehiago zure senarra, ez maite izan duzun pertsona, gauza erradioaktibo bat baizik, pozoi kopuru handia duena. Ez zara suizida. Zaindu zeure burua». Baina ni burua galdu duen pertsona bezala nengoen: «Baina maite dut! Maite dut!». Bera lo, eta ni xuxurlaka: «Maite zaitut!». Ospitaleko patioan oinez, eta «Maite zaitut!». Gaixoaren erretilua eramanez, «Maite zaitut».

Gau batez, dena lasai zegoen. Biok bakarrik geunden. Begiratu egin zidan, baina oso, oso arreta handiz, eta orduan, bat-batean esan zuen:

«Gure umea ikusteko amorratzen nago. Zer moduz dago?».

«Zein izen jarriko diogu?».

«Zeuk erabaki».

«Zergatik nik, hemen biok gara eta!».

«Horrela bada, mutila bada, Vasya izango da. Neska bada, Natasha».

Itsuturik bezala nengoen. Nire bihotzaren azpiko taupadatxoak ere ezin nituen sentitu. Nahiz eta sei hilabeteko nengoen. Pentsatzen nuen nire barruan neraman ttikia babestuta zegoela.

Eta orduan… azkeneko gauza.