Arriskuak eta kalteak

Itziar Otegi Aranburu

Interes handiz irakurri nuen herenegun Maite Imazen «Riesgo/peligro» testua. Izan ere, aspalditik nuen bi horiek bereizteko beharraren —eta ezinaren— berri. Ez hainbeste lan-segurtasunarekin loturik, elikagaien segurtasunarekin baizik. Aspalditik neukanez auzi horri buruz idazteko asmoa, gaurko prestatzen ari nintzen testua bazter utzi, eta gaiari heltzea erabaki dut. Nire ekarpen hau hobeto legoke «Riesgo/peligro» testuaren erantzunetan, baina sobera luzea da lauki horietako batean sartuta eroso irakurtzeko. Hona ekarri dut, beraz. Abisu bat, hasi aurretik: testu honen asmoa da «Riesgo/peligro» testuari zertzelada batzuk eranstea, esan bezala elikagaien segurtasunaren alorrera ekarrita; soluzio-proposamenetan, ordea, ez doa askoz urrunago.

Batzuek izango duzue APPCC sistemaren berri, Itzul posta-zerrendan agertu izan baitira, behin baino gehiagotan, sistema horren termino batzuk itzultzeko zailtasunak. Jatorriz, Estatu Batuetan sortua da sistema hori, eta, beraz, ingelesez, HACCP siglekin: Hazard Analysis and Critical Control Points. Hasiera batean, ARYCPC gisa eman zen gaztelaniaz (Análisis de Riesgos y Control de Puntos Críticos), baina gerora zuzendu eta APPCC bihurtu zen: Análisis de Peligros y Control de Puntos Críticos. Horra hor Riesgo/peligro auziaren lehen zantzua, iturburua ingeleseko hazard eta risk kontzeptuen itzulpenean duena. Ederki azaldu zuten arazoaren munta Europako Batzordeko itzultzaile batzuek puntoycoma buletinean:

La traducción de estos términos no ha sido siempre coherente. Basta echar un vistazo en el archivo electrónico del Servicio de Traducción SdT Vista para observar que la confusión entre risk y hazard es absoluta (ambos suelen traducirse por «riesgo») y que otro tanto ocurre con evaluation y assessment (traducidos indistintamente por «evaluación»). Este baile terminológico no es exclusivo de nuestro SdT. Así, durante la última conferencia sobre el Codex Alimentarius¹ celebrada en Orlando (EE.UU.), la mala calidad de las traducciones obligó a suspender sesiones para que los representantes de los países hispanohablantes se reunieran e improvisaran acuerdos sobre la forma y el contenido precisos de los conceptos básicos allí debatidos.

Honela definitzen dira Hazard eta Risk kontzeptu giltzarriak sistema horretan (iturria: OME, Osasunerako Mundu Erakundea):

Hazard: A biological, chemical or physical agent in, or condition of, food with the potential to cause an adverse health effect.

Risk: A function of the probability of an adverse health effect and the severity of that effect, consequential to a hazard(s) in food.

Gaztelaniaz:

Peligro: Agente biológico, químico o físico presente en el alimento, o una propiedad de éste, que puede provocar un efecto nocivo para la salud.

Riesgo: Función de la probabilidad de un efecto nocivo para la salud y de la gravedad de dicho efecto, como consecuencia de un peligro o peligros presentes en los alimentos.

Eta frantsesez:

Danger: Agent biologique, chimique ou physique présent dans un aliment, ou état de cet aliment pouvant avoir un effet adverse pour la santé.

Risque: Fonction de la probabilité d’un effet adverse pour la santé et de sa gravité, du fait de la présence d’un (de) danger(s) dans un aliment.

Ohar interesgarri bat ere ageri da:

*These Definitions are proposed on an interim basis: they are subject to modification in the light of developments in the science of risk analysis and as a result of efforts to harmonize similar definitions across various disciplines.

Alegia, behin-behinekoak direla definizio horiek; litekeena dela aldatzea, informazio gehiago eskuratu ahala, edo, guretzat interesgarriagoa, beste arlo batzuetako antzeko definizioekin bat egitearren.

Baina itzul gaitezen riesgo/peligro auzira. Goiko definizio horien arabera, hazard/peligro/danger hori da osasunari kalte egin liezaiokeen zerbait, eta risk/riesgo/risque hori, berriz, kalte hori gertatzeko probabilitatea eta kaltearen larria batuko lituzkeen kontzeptu kuantitatibo bat.

Kontu hori aspaldikoa denez, honezkero euskaraz nolabait emango zituen baten batek. Sarea arakatuta, bi testu aurkitu ditut APPCC sistema euskaraz azaltzen dutenak, gutxi-asko egokituta. Bat Osakidetzaren webgunean dago. Definizioen atalera jota:

Arriskua: Agente biologiko, kimiko edo fisikoa, elikagaietan osasunarentzat kontrako ondorioa eragin dezakeena.
(…)
Arriskua: Arrisku bat azal daitekeelako probabilitatea da.
(…)
Arriskuen analisia: Prozesuaren etapa bakoitzeko arrisku potentzialen arriskuaren eta larritasunaren ebaluazio prozesu sistematikoa, zeinak bide ematen duen elikagaien segurtasunerako zeintzuk diren garrantzizkoak erabakitzeko, eta ondorioz, berauek autokontrol planean planteatzeko.

Riesgo y peligro, beraz, biak arrisku, eta arrisku bikoitza.

Bestea Elika Fundazioaren webgunean dago, eta pentsu-lantegiei buruzkoa da. Dokumentu horretan ere antzera jokatzen da, baina arriskuaren «bi definizioak» bateratu egin dira, eta, beraz, arrisku da kaltea eragin lezakeen zer hori, bai eta zer hori gertatzeko probabilitatea eta ondorioen larritasunaren batura ere. (Bide batez, Elika Fundazioa elikagaien segurtasunari buruzko wiki bat prestatzen ari da. Euskarazko glosarioak baditu, dagoeneko, 418 sarrera).

Erraz uler dezaket zer-nolako ataka estuan aurkituko zen itzultzailea, halako arazo baten aurrean. Izan ere, orain arte nik behintzat ez nuen modurik ezagutzen bi horiek bereizteko, noiz edo noiz aipatu izan diren arrisku/lanjer eta arrisku/peril aukerak kenduta, eta horiek ez dute bide luzerik egin.

Maite Imazek aditzera eman duen bereizketa aurrerapauso handia iruditzen zait, baina, halaz guztiz, badut pare bat baina: hasteko, funtzionatuko al du? Behar bezain gardenak eta funtzionalak al dira ordain horiek? «Itsatsi»ko ote diote, lantegietan eta? Alegia, janari- edo pentsu-lantegi batean ari den langileak (erraz samar) ulertzeko eta nahasbiderik gabe erabiltzeko modukoak dira? Estali gabeko konpresoreko transmisio-uhalak erabili behar dituen langileari lan-arriskuen prebentzio-plana esplikatu behar dion teknikariak eroso erabiliko al ditu arrisku eta arriskubide, berritasun orori ohitzeak eskatzen duen ahalegina gorabehera? Nik zalantza egiten dut. Kendu definizioak eta esplikazioak ondotik, eta utzi bakarrik arrisku eta arriskubide. Zein da zein, aintzat harturik orain arte arrisku erabili dela riesgo zein peligro adierazteko? Zerk ematen du zertarako bidea? Antzekoegiak dira bi hitzak, nahastu gabe erabiltzeko. Beharbada, arriskubide ordez arrisku-eragile edo arrisku-iturri proposa litezke, baina ez dakit taxuzko «termino» liratekeen horiek.

Bestalde, auzitan jar liteke estali gabeko konpresore horren uhalak, esate baterako, zertarako ematen duen bidea, arriskurako, ala kalterako. Morris hiztegian hazard jartzen baduzu, gaizpide ematen dizu, arriskurekin batera. Hiztegi Batuan badago gaizpide, bai eta kaltebide ere.

Aldiz, argi dago risk/riesgo/risque kontzeptu kuantitatiborako gorde behar dela arrisku; izan ere, «zerbait gertatzeko arrisku handia/txikia dago» esaten dugu euskaraz.

Hartara, modua izango genuke kontzeptu giltzarri horiek bereizteko:

Arrisku-eragilea/gaizpidea/kaltebidea: estali gabeko konpresoreko transmisio-uhalak, konpresore horien diseinu txarra.
Arriskua: uhal horiek erabiltzean langileak kalteren bat jasateko probabilitatea, eta kalte horren larritasuna.
Kaltea/gaitza: langileari etor lekizkiokeen ondorio txarrak.
Larritasuna: kalte edo ondorio txar horien munta.

Beste bide bat ere bururatu zait, baina ez dut uste hobea denik: jatorrira jota, hor dago, orobat, hazardekin batera testuinguru horretan agertu ohi den beste hitz bat: threat, «mehatxua». Hartara: mehatxua, arriskua, kaltea eta larritasuna.

Ados, ez bata ez bestea ez dira izango segur aski soluzio bikain gorenak, baina nire hau Maite Imazek azaldutako arrazoibidean oinarritua den bezala, beste norbaitek hau irakurrita izango du agian burutazio bikainen bat?

Guztiarekin ere, arazoa ez da, jakina, elikagaien segurtasunera edo lan-osasunera mugatzen. Askoz zabalagoa da. OME erakundearen esteka horretan sartu eta testu osoa irakurtzen baduzue, edo puntoycomako artikulu osoa, edo Euskaltermen hazard hitza sartu eta ordainei begiratzen badiezue, ohartuko zarete zenbateraino zabalduta dagoen arazoa. Izan ere, risk eta hazard horietatik abiatuta beste hainbat kontzeptu eraiki dira, eta kontzeptu horien itzulpenetan nahasmendu handia ageri da, bai gaztelaniaz, bai euskaraz. Eta, hortik, nire bigarren baina: ez ote da beranduegi arazoa konpontzen saiatzeko? Aspaldikoa da kontua, eta izugarri hedaturik dago nahasmendua, jakintza-arlo ugaritan. Lan handia geneukake sukaldea txukuntzen…

Riesgo/peligro

Maite Imaz

IVAPeko Itzultzaileen Zerbitzu Ofizialeko Terminologia Atalean riesgo eta peligro-ren ordainak euskaraz emateko eskatu zigutenean, hasieran ez genuen alderik ikusi bataren eta bestearen artean. RAEren hiztegian begiratuta, lehenengo adieran  behintzat sinonimotzat joko genituzke estuasun handirik gabe:

riesgo.
(Del it. risico o rischio, y este del ár. clás. rizq, lo que depara la providencia).
1. m. Contingencia o proximidad de un daño.
2. m. Cada una de las contingencias que pueden ser objeto de un contrato de seguro.
peligro.
(Del lat. pericŭlum).
1. m. Riesgo o contingencia inminente de que suceda algún mal.
2. m. Lugar, paso, obstáculo o situación en que aumenta la inminencia del daño.

Euskaltermen kontsulta eginda, Terminologia Batzordeak  onartutako hiztegietan ere sinonimotzat jotzen direla ikusi genuen:

– Merkataritza > Merkataritzako fraseologia eta errotulazioa
eu        Su-arriskua (4)
es        Peligro de incendio
Riesgo de incendio
fr         Danger d’incendie
[Errotuluen Hiztegia] [2009]

Edo gaztelaniaz definizio berbera ez izan arren, euskaraz ordain bakarrarekin ematen direla:

– Ingurumena
eu       arrisku (4)
Definizioa
Ezbeharra edo kaltea dakarren zerbait gertatzeko probabilitatea.
es        riesgo
fr         risque
en       hazard
risk
[Ingurumen hiztegi entziklopedikoa] [2009]

– Ingurumena
eu       arrisku (4)
Definizioa
Pertsonen osasun nahiz biziari, ondasunei edo eraikin, lurzoru zein ingurumenari eraso edo kaltea gerta dakiekeen egoera.
es        peligro
fr         danger
en       danger
[Ingurumen hiztegi entziklopedikoa] [2009]

Terminologia Batzordeak 2012an onartutako Laneko Segurtasunaren Hiztegian. riesgo eta peligroso jaso dira (peligro ez) eta euskarazko ordainetan arrisku eta arriskutsu eman dira.

arrisku arin arrisku erlazionatu arrisku larri eta berehalako arrisku neurritsu arrisku onargarri arrisku onartezin arrisku-identifikazio arrisku-probabilitate arriskuaren intentsitate arrisku-zenbatespen laneko arrisku arriskua detektatze arriskuaren analisi arriskuaren lokalizazio lan-arriskuen prebentzio laneko arriskuen ebaluazio

riesgo trivial riesgo asociado riesgo importante e inminente riesgo moderado riesgo tolerable; riesgo aceptable riesgo intolerable; riesgo no tolerable identificación de riesgos probabilidad de riesgo severidad del riesgo; intensidad del riesgo estimación del riesgo riesgo laboral; riesgo profesional detección del riesgo análisis del riesgo localización del riesgo prevención de riesgos laborales evaluación de riesgos laborales

hondakin arriskutsu gai arriskutsuen garraio substantzia arriskutsu substantzia arriskutsu baten kontzentrazio substantzia arriskutsuekiko esposizio-denbora eremu arriskutsu substantzia arriskutsuen etiketatze

residuo peligroso transporte de mercancías peligrosas sustancia peligrosa; materia peligrosa concentración de una sustancia peligrosa tiempo de exposición a una sustancia peligrosa zona peligrosa etiquetado de sustancias peligrosas

Gaztelaniatik euskararako hiztegietan begiratuz gero arrisku eta peril ageri zaizkigu beti; peril hitzak badu, hala ere, hitz zaharkituaren oharra Euskaltzaindiaren hiztegi batuan:

peril iz. Zah. ‘arriskua’

Azkenean, Osalan-Laneko Segurtasun eta Osasunerako Euskal Erakundearen argitalpen batean aurkitu genuen konponbidea. Bertan ikusi ahal izan genuen kontzeptu bakoitzari ezarri zioten definizioa zein zen, eta euskarazko ordainak ere emanda zeudela jakin genuen:

riesgo = arrisku
peligro=  arriskubide

https://www6.euskadi.net/s94-osa0017/es/contenidos/libro/gestion_200815/es_200815/curso_basico.html

PELIGRO: es una fuente de posible lesion o dano para la salud.
Se entenderan como procesos, actividades, operaciones, equipos o productos “potencialmente peligrosos” aquellos que, en ausencia de medidas preventivas especificas, originen riesgos para la seguridad y la salud de los trabajadores y trabajadoras que los desarrollan o utilizan.
Las correas de transmision, al descubierto, de un compresor son un peligro porque pueden originar un atrapamiento.

RIESGO LABORAL: Combinacion de la frecuencia o probabilidad que puedan derivarse de la materializacion de un peligro. El concepto de riesgo siempre tiene dos elementos: la frecuencia con la que se materializa el riesgo y las consecuencias que de el pueden derivarse.
EJEMPLO: Las correas citadas, implican riesgo para quien tenga que trabajar con dicho compresor. El peligro que genera el riesgo considerado en esta definicion:

– Puede estar permanentemente presente durante el uso previsto de la maquina (elementos moviles peligrosos en movimiento, arco electrico durante una operacion de soldadura, etc.), o bien;
– Puede aparecer de forma imprevista (puesta en marcha inesperada/intempestiva, etc.)

http://www.osalan.euskadi.net/s94-osa0181/eu/contenidos/libro/gestion_200435/eu_200435/laneko_arriskuen.html

ARRISKUBIDEA: lesioak edo osasunerako kalteak sor ditzakeen iturria.
Berariazko prebentzioko neurririk gabe lanean diharduten langileen segurtasunerako edo osasunerako arriskuak sortzen dituzten prozesuak, jarduerak, eragiketak, ekipoak edo produktuak “Arriskutsuak izan daitezkeen” prozesuak, jarduerak, eragiketak, ekipoak edo produktuak direla esango dugu.
Estali gabeko konpresoreko transmisio-uhalak arriskubidea dira, zeren langilea harrapatzeko arriskua eragin baitezakete.

LAN-ARRISKUA: arriskubidea gauzatzearen ondoriozko maiztasunaren eta aukeraren konbinazioa da. Arriskuaren kontzeptuak bi elementu dauzka: arriskua zein maiztasunez gauzatzen den eta arriskuaren ondorioak.
ADIBIDEZ: lehen aipatutako uhalak arriskutsuak dira konpresore harekin lan egin behar duenarentzat. Definizio honetan azaldutako arriskubideak sortzen duen arriskua:
—iraunkorra izan daiteke, makina aurreikusitako eran erabiltzen denean (mugitzen ari diren elementu mugikor arriskutsuak, soldatzen denean arku elektrikoa sortzea, etab.)
—edota ustekabekoak izan daitezke (ustekabean edo behar ez denean abiatzea, etab.).

Horrenbestez, testu espezializatu batean egindako definizioak zirenez, euskarazko ordainak ere emanda zituztenez, eta gainera, definizioak kontuan hartuta, modu egokian emandakoak iruditu zitzaizkigunez, horixe izan zen gure proposamena.