Biba zuek!

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Itzultzaileen jarduna ikusezina dela entzuten da maiz. Geuk ere esaten dugu askotan gure lana ez dela behar bertze aintzatesten. Badira, halere, jendartean gureak baino esku eta jardun ikusezinagoak dituzten lankideak, itzulpen prozesuan giltzarri izanagatik ere produktuaren etiketan hagitz bakanetan agertzen zaizkigunak, beren begien zetabea funtsezkoa zaigun arren lanaren kalitatea goititze aldera, gaizki ulertutakoak onbideratzen dituztelako, korapilo ez-gramatikalak trebeki askatzen, pasarte mordoilotuak ukitu ttiki miragarri batez argiztatzen; esakune zimelei distirarazten dietelako, ezinezko egiturak deseraikitzen, huts egindako akats itsusgarriak samur arrantzatzen… Labur erranda: abilak direlako testuaren krak ñimiño oro aditzen.

Lantokian eta lantokitik kanpo izan ditudan zuzentzaileek elkarlanerako aldartez erakutsi dizkidate beti nire testuen ahulguneak, eta begirunez proposatu hobekizunak, testuaren mesedetan beti eta nagusikeriarik gabe. Lanetik kanpo, eskuzabaltasun hutsez eman didate laguntza, denok urri dugun aisialdiari puska ederrak lapurtuz adiskidearen itzulpena orraztearren, esker ona ordain bakar. Eta, hori guztia aski ez dela, haien orrazketa begirunetsuek apala izaten ere erakutsi didate, ulertu baitut haien zuzenkizunak ez direla nire hutsak eta akatsak nabarmenarazten dituzten mehatxuak, anitz ikasteko balio didaten aukerak baizik.

Maite ditut zuzentzaileak, lanekoak eta lanetik kanpokoak. Magia egiten dute sarri beren bolaluma gorria dantzatzean: hitz hau hara eraman, bertze sintagma hori hona, ordain honen ordez bertzea, aditza aurreratu, adjektiboa ezabatu eta testuingururako aproposagoa den sinonimoa txertatu, eta hortxe dago zuk orduak jira batera eta bira bertzera ibili arren ezin asmatu izan zenuen esaldi baliokide perfektua.

Gehiegikeria emanen du apika, baina benetan diot maite ditudala maite zuzentzaileak, eta iruditzen zaidala jasotzen ez duten aintzatespena zor diegula, nik behintzat ez nukeelako ezer argitara emanen lankide horien laguntzaren bermea izan ezean. Horregatik, bihoakie hemendik nire esker ona, ozen baina gordean, jakin baitakit umilak direla eta ez agertu zaleak: mila esker eta biba zuek!

Ingelesa ari du

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Aditu zenbaiten arabera, atzerriko hizkuntzen irakaskuntza goztiarraren onurak oso-oso garbiak ez diren arren, ez bederen haurrek kasuan kasuko hizkuntzarekin eremu formalaz haratagoko harremanik ez dutenean, gure inguruan gero eta guraso gehiagok ez diete nahikoa irizten seme-alabek eskolan astero jasotzen dituzten ingelesezko lau saioei eta hizkuntza-eskola pribatuetara eramaten hasiak dira. Seme-alabak ingelesdun zaharren antzera mintza daitezen dute xede, heldutan fundamentuzko lana aurkitzeko ezgai izanen omen direlako bertzela.

Mehatxu horren mende bizi gara, biziarazten gaituzte. Eta mehatxu horren aitzakiatan ilauntzen ari zaigu A eredua Nafarroan. A eredu deitoratu eta erdeinatua, urterik urte ikasleak galduz joan dena, inoren begietan malkorik isurarazi gabe. Ingelesaren irakaskuntza goiztiarra abantailaz betea begitantzen zaigun neurri berean begitandu izan zaigulako, nonbait, murgiltze eredutik kanpoko euskararen irakaskuntza goiztiarra ezdeusa… Baina, tira, hori bertze mataza bateko korapiloa da.

Erraten nuenez, bada, uste sendotua bezain zabaldua denez atzerriko hizkuntzak txikitan baino ezin direla taxuz ikasi, umeek ahaleginik gabe ikasteko dohaina dutela (ingelesa ikasteko darabiltzaten orduak eta gurasoek xahututako diruak «ahalegin» kontzeptutik kanpo utzita, noski) eta nagusitan mirakuluzkoak ei diren ahalmen horiek galtzen ditugula, gure burmuineko aldaketa neurologiko zenbaiten ondorioz, bada, segur aski, alferrik izanen da hori guztia hein batean mitoa dela diotenekin bat egiten saiatzea, baina, halere, nire atxikimendua helarazi nahiko nieke:

Nik ere uste dut helduek eta haurrek bi modu oso ezberdinetan ikasten ditugula hizkuntza berriak eta, horrenbertzez, bi ikaste prozesuak alderatzea bananak eta mertxikak konparatzea bezain zentzugabea dela.

Nik ere uste dut helduok baditugula haur txikiek ez bezalako lagungarri bikainak ikaskuntza prozesuaren mesede: badakigu idazten eta irakurtzen; haurrek baino azkarrago ikas dezakegu, horretarako astia izanez gero; gaur egun ezin konta ahala baliabide ditugu eskura; eta, dena delako hizkuntza hori ikasteko dugun gogoa, badakigulako arlo honetan ere motibazioak ezein oztopo zelaitzeko balio diezagukeela, behar bezain handia baldin bada, jakina.

Eta, azkenik baina ez hutsalenik, nik ere uste dut atzerriko hizkuntzen ikaskuntzan aitzina egitea lotuago dagoela hizkuntza berrian jasotzen ditugun inputen kopuruarekin ezen ez hura ikasten hasten garen adinarekin.

Gainera, sinesten badugu gure seme-alabek, hala nahi izanez gero, gaztetan edo heldutan ere bikain ikasten ahalko dutela ingelesa edo bertze zernahi hizkuntza, kezka potolo samar bat kenduko dugu gainetik, familia anitzen lasaigarri. Izan ere, gai honen harira Alvaro Beñaran haur garapenean adituak iazko udaberriko Hazi Hezi aldizkarian erran zituenak oso aintzat hartzekoak iruditzen zaizkit: «…uste badugu egiten dugun guztiaren zentzua dela haurrak etorkizunean zerbait lortzea, oraina galtzen ari gara. Ezin dugu dena egin etorkizuneko helburuen arabera… Ekarri helburuak une honetara bertara: haurra txikia denean funtsezkoa da orain eta hemen egotea». Ez al da aholku zoragarria? Orain eta hemen egotea, gure seme-alabekin euskaratik eta euskaraz gozatzea, hogei urteren buruan orain beren belakitasuna behar bezala ez ustiatzegatik galduko ei duten balizko lanpostu horren kezkatan ibili gabe?

Izenburuak nahasbide

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Xabier Olarrak literatur lanen izenburuen itzulpenaz hiru artikulu mamitsu oparitu berri dizkigu plaza honetan, itxuraz sinple beharko lukeen gai baten koxka ugariren berri emanez. Artikulu sail horren lehen esaldia nire egin nahiko nuke, aproposa baita –hitz bat kenduz gero– gaurko gaiari heltzeko: «Izenburuaz agertzen denez edozein literatur lan mundura, arreta eta errespetu berezia merezi luke».

Itzultzaileoi aunitzetan gertatzen zaigu erdaraz izanen den ekitaldi, saio edo zernahiri buruzko informazioa euskaratu beharra, eta halakoetan sarri iruditzen zait arazotsu izenburua nola eman. Izenburua besterik gabe euskaratuz gero, maiz egin ohi den bezala, testuaren hartzaileak dena delako ekintza hori euskaraz dela pentsa dezake, ez bazaio nolabait adierazten, parentesi arteko ohar baten bidez-edo, zein hizkuntzatan izanen den saioa. Gaztelaniazko idazlariek, ordea, argi izaten dute nola jokatu eta, euskarazko saioren baten berri gaztelaniaz ematerakoan, beti eransten dute hizkuntzari buruzko informazioa, inor tronpa ez dadin.

Erabileretan dagoen asimetria horrek ongi erakusten digu zein den hemen hizkuntza ustez neutrala eta zein markatua. Halere, horrek arazoak sortzen dituelakoan, erdarazko jardueren izenburuak erdaraz emateko hautua hartua zutela azaldu zidan behin Iruñeko liburu-denda bateko arduradunak. Hautu egokia dela iruditzen zait, edo, bestela, erdarazko edozein ekitaldiren izenburua euskaraz emanez gero, parentesi artean erdara zehaztu beharra legokeela uste dut, interesa dutenek garbi jakin dezaten zein hizkuntzatan burutuko den eta geure buruari oroitarazteko ez dagoela hizkuntza neutralik ez hemen ez inon.

Urdailak eta GU

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Itzulpen oro ez da bi hizkuntzaren artekoa. Itzulpena etengabeko ariketa da bizitzan: guri ulergarri zaizkigun moldeetara itzultzen ditugu besteon hitzak, isilaldiak eta ekintzak, ariketa automatizatu ia hautemanezin eta uste baino ustelago batean askotan. Geure buruen eta gorputzen ele tarteka ulergaitzak entenditzeko ere, ezinbestekoa zaigu itzulpengintza: sentimenduek eta buru-bihotzetako ajeek zer dioskuten ulertze aldera, hitzetara eta kategoria ezagunetara ekartzen ditugu, itzulpen lan etenik gabeko baten bidez, nahiz eta batzuetan ez den samurra gure erraien hizketa zehatz itzultzea, oinazez edo amorruz ari zaizkigun ulertzea.

Orain dela urtebete pasatxo testu bat zirriborratu nuen azalduz nolako ezinegona sentitzen nuen neure klitxeen arabera batere euskaltzale ez ziren iruindar batzuen begirada onbera sumatzean alabari euskaraz egiten niolarik. Haien aurpegiera goxoak honela itzultzen nituen neure baitan: «Zeinen xarmagarria gure hizkuntza xahar xumean hizketan entzutea zuoi… oi! amatxik ere bazekien euskaraz… guk ez, ez… gure umeek ezta ere… baina zeinen ederra Baztan eta elizako euskal kantak…». Eta, noski, nire itzulpen automatiko horrek sutan kiskaltzen zidan urdaila, urduritasunez, tristuraz, amorruz, oinazez eta ezintasunez, ezinezkoa iruditzen zitzaidalako orduko hizkuntza politika amiñi bat aldatzea nafar euskaradunen eskubideen onerako.

Ricardo Feliu Martínez soziologoak garbi azaldua zigun ordurako nafar elite boteredunaren nortasun nafarra «zer garen» eta «zer ez garen» definituz eraikia zela eta imajinario horretan euskara zela tentsiobide nagusietako bat. Identitate horrek onartzen du euskara nafar hizkuntzetako bat dela, baina betiere ingurune familiar, intimo eta pribatuan gelditzen bada. Mesfidantzaz begiratzen die euskara eremu publikoetara zabaltzeko urrats guztiei. Mehatxugarri deritze. Elite horrek bere ikuspegi etniko-identitario, politiko, ekonomiko eta linguistikoa naturalizatu nahi izan du azken hamarkada luzeotan, eta ikuspuntu horiek zedarriztatu dute orain gutxi arteko hizkuntza politika gurean, erabat natural eta aldaezin bihurtuz nafar askoren buruetan nafar nortasun kolorebakar hori. Identitate sozial –GU– horrek ez gaitu barruan nahi nafar euskaldun eskubidez jantziok.

Aldatu ziren, ordea, gauzak, eta orain euskara bihurtu dute egungo Gobernua suntsitzeko misil mediatiko nagusia. Euskara nafarron arteko liskarbide nagusi izatea nahi dute batzuek hemen, eta zurrunbilo taigabeko honetan behin baino gehiagotan gertatzen ari zait ez dakidala ongi azaltzen zer sumatzen dudan urdailean aditzen dudanean, esate baterako, bi haurtzaindegitan euskarazko lerroak zabaltzea aurrerapauso sendoa dela abertzaleen naziogintzan.

Nago nire ulertezintasun horrek badituela hiru oztopo larri bederen. Bat, ulergaitza zaidala nola eragiten ahal dituen batzuen barrunbeetan hain zimiko saminak hemengo euskaldunen hizkuntza eskubideen aldeko urrats nimiño orok. Bi, haien errai minberatuen jaurtigaiek nire urdailean jotzen dutela bete-betean. Hiru, oso gaitza zaidala besteen erraien mintzoa ulertzea nireek zer dioten argi ulertu gabe.

Nago, halaber, ezen, oraingo zirimola garratz hau konponbideei begirako eztabaida sortzaileetara eramanen badugu, hizketan ari zaizkigun urdail guztiei entzun eta zer dioten «itzuli» beste erremediorik ez dugula. Euskara liskarjokotik atera eta gure aniztasunaren kudeaketaren eta eztabaida demokratikoen bakezelaietara ekartzeko, ongi ulertu beharko dugu zergatik jartzen dituen euskarak hainbesteren erraiak orroka (eta txistuka, iazko uztailaren 14an gertatu bezala).

Zeren, lehenagotik ere urdailak hain minberatuak egon izan ez balira, erraza izanen zatekeen esplikatzea elebidun batek elebakar batek baino aukera gehi(xe)ago izatea —lanpostu publiko zenbait eskuratzeko, adibidez— ez dela euskarak minoria bati bidegabeki ematen dion abantaila arbuiagarria, baizik eta euskara eta gaztelania, bi-biak jakiteak bihurtzen duela elebiduna gauzago, non eta hizkuntza biek nolabaiteko ofizialtasuna aitortua duten eskualde batean. Euskarak barrunbe batzuk hainbeste aztoratuko ez balitu, inork ez luke sentituko, aurrekoan nire aitzinean gertatu zen gisara, bere alaba elebakarra baztertzen ari zirela gure liburutegiko ipuin-kontalariak noizean behin euskaraz aritzen direlako, eta inork ez luke bidegabekeriatzat hartuko bi haur eskolaren hizkuntza eredua aldatzea, familia aunitzen urteetako eskaerei hein batean erantzutearren.

Inork ez, eredu aldaketak erdi-erdian harrapatu dituen gurasoak izan ezik, jakina. Ezaguna dut haietako bat. Umea gaztelaniaz eskolatua zuen eta ez dago ados aldaketarekin. Telefonoz mintzatu ginen aurrekoan eta aspaldian izan dudan bizipenik hunkigarrienetako bat bihurtu zen gure solasaldia. Aitortu zidan orain arte ez zela inoiz jabetu familia euskaldunek jasaten zuten bazterkeriaren tamainaz. Zinez ari zen. Tristea da, baina egia benetakoa (Torrealdaik ere horixe zioen Berrian aurrekoan, «gure mundua ezezaguna da haientzat»; eta gure premiak ere bai, noski). Negar malkotan lehertu ginen biak bizpahirutan: gure alaba bi urtekoa zelarik alde zaharreko 80 familiak euskarazko haurtzaindegia irekitzeko eskaerari Udalak entzugor egin ziola kontatu nionean egin zuen berak negar, eta malkoak atera zitzaizkidan niri hark kontatzean aita euskaltzale batek bilera batean bota ziola «orain arte guk jan behar izan dugu kaka guztia eta orain zuen txanda da», eta lur jota gelditu zela eta eskerrak baduen lankide euskaldun bat oso hurbilekoa ulertarazten ari zaiona zein izan diren holako erresuminak sorrarazi dituzten urteetako mepretxuak.

Hizkuntza batzuetan bi «gu» mota dituzte. Kitxuan, adibidez ñukanchik eta ñukayku bereizten dira. Izenordain biek «gu» esan nahi dute, baina bi gu horiek ez dira baliokideak: hiztun kitxuadunak ñukanchik esaten badu «zu eta biok» esaten du, edo «zuek eta gu». Ñukayku esatean, aitzitik, hauxe dio: «gu, baina zuek ez». Ñabardura erabakigarria. Uste dut holako nortasun eta gu oro hartzaileak eraikitzen jakin behar dugula Nafarroan. Hemen ez baitago ez nafar izateko modu bat, ezta bi ere, aunitz baizik. Bateko eta besteko urdailetako minak ulertu eta baretu beharko ditugu lehenik, elkarren arteko mesfidantzak uxatuko dituzten itzulpen-ariketak egin gero, eta gure hizkuntza-eskubideak giza-eskubideen, aniztasunaren kudeaketaren eta bizikidetzaren esparruan landu eta landu. Euskarari buruzko desadostasunak bakegintzaren jokozelaian kokatzen asmatu behar dugu. Bakerako dei egiten diguten irrintziak nahi ditut, gudazelaitik ez garelako onik aterako (ezta gure urdailak ere).

Gutun hasierak direla eta

Blogzale maiteok:

Gogoan dut zein erosoak iruditu zitzaizkidan gaztetan, ingelesa ikasten ari nintzela, gutunak egoki idazteko ikasarazten zizkiguten arauak, hain garbi eta zehatzak, hain ikaserraz eta gizabidetsuak. Ordura arte euskaraz zein gaztelaniaz kopeta zimur begiraturiko formalismo zaharmindu horien alderdi praktikoaz jabetu nintzen eta, handik gutxira, inbidiaz lausoturiko begiradaz so egiten hasi nintzaien euskarazko gutunak itzulidazten hasi nintzenean.

Urte asko joan dira, finkatu samar ditugu gutun formalak, neutroak eta hurbilekoak idazteko arauak, baina gure lantokian urtero izaten ditugu eztabaida ttikiak gaztelaniazko hasierako agur ohikoenetako bat itzultzeko euskal molde egokienaz.

Gure administraziotik herritarrei bidaltzen zaizkien gutunetan «Estimada/Estimado XXX» dugu formula guztiz nagusia, eta agur hori itzultzeko hamaika modu aurki daitezke gure itzulpen-memorietan, ados jarri ezinaren erakusgarri. Hemen dituzue azkenaldiko hamaika adibide:

Estimada Raquel = Kaixo, Raquel
Estimada Amaia = Amaia, adiskidea
Estimado Joseba = Joseba, lagun hori
Estimado Pedro = Kaixo, Pedro
Estimado Iñigo = Iñigo estimatua
Estimado señor = Jaun agurgarria
Estimada Marta = Marta begikoa
Estimados padres/madres = Aita-ama horiek
Estimado señor Arana = Arana jaun agurgarria
Estimada señora Satrustegi = Satrustegi andrea

Gutunaren zer-nolakoak badu, jakina, gure unean uneko hautuarekin zerikusia, baina askotan gure artean dudaka ibili gara ezin erabaki edo ezin bat etorri zein zen kasuan kasurako egokiena. Aurreko batean, eskutitz baten hasiera ezin finkatuz genbiltzala, Elixabete Perez Gazteluk blog honetan berean idatzitako artikuluaz oroitu ginen, non azaldu baitzigun zein ziren Mitxelenak gutunetan erabilitako agur esaerak, eta nola aipatzen zuen Mitxelenak gehienbat «adiskide»dun hasierak erabili izan zituela: «Adiskide», «Adiskide hori», «Adiskide maitea», «Agur, adiskide», «Ene/Nere adiskide». Horiek horrela, eta jakin-min hutsez, gure aita zenaren gutunetan miaka ibili nintzen bart. Ongi gordea dugun mukuruaren gainaldean zeuden eskutitzak baizik ez nituen begiratu, baina guztietan ageri ziren «Adiskide» edo “XXX hori” zekarten formulak, are gutun formaletan ere.

Ene blogzale maiteok, ez nago ziur zein izan litekeen mugaren alde honetako administrazioek gaur egun darabilten «Estimado» neutro itxurako horretarako euskarazko ordainik egokiena, eta ez nago ezta ere ziur euskararako baliokide neutro sistematikorik behar ote dugun. Baina hain-hain da erosoa!!!

Besterik gabe, zuen erantzun, iradokizun eta proposamenen zain gelditzen naiz.

Agur bero bat,

Itziar

Ezin dut joan

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Idazleak bizitzan dakiguna ikasi besterik ez dugula egiten gaztigatu zigun arren, nire irudikoz genekizkien arau anitz desikasten ibili behar izaten dugu maiz euskarazko testugintzan dihardugunok. Horrek abantailak izan ditu ugari, zeren, garai bateko arau zorrotz eta estu asko malgutzearekin batera, zabaldu baitzaizkigu idazteko baliatzen ahal ditugun aukerak, prosagintzaren aberasgarri. Halere, desabantailak ere izan ditu, eta ez gutxi, arauen gorabehera horrek, hala nola zalantzen kutxa ezin zeharo hustea.

Ikastolan «ezin dut joan» oker esana zela irakatsi ziguten, baina libre genuela «joan behar dut/joan behar naiz» erabiltzea. Gaztetan, Donostian, «ezin dut joan/ezin naiz joan» bi-biak zilegi zirela irakatsi zidaten, eta gaizki zegoela «joan behar naiz» idaztea. Gerora, berriz, Ikastolako arauak zuzenak zirela berrikasi nuen, nahiz eta baten batek boli gorria ekintzarako prestatu ohi zuen beti nire testuetan «joan behar naiz» eta gisakoak irakurri orduko; nahiz eta garbi egon, Gipuzkoa aldean bederen, barra-barra aditzen direla «ezin dut joan» eta holakoak.

Ilobak, EGA prestatzen ari baita, «ezin dut joan» zuzena denetz galdetu dit, eta ni, kontsultatu gabe behintzat, erantzun garbia ematera ausartu ez. Ikerketatxo bat egin dut di-da, eta honako hauek ikasi:

Euskarazko zalantzak argitzeko Azpidazki aplikazio informatikoak (EHU) honela erantzun dio erabiltzaile bati:

Nola dago ondo: Ezin dut joan? edo Ezin naiz joan?

Erantzuna:

Jende askoren zalantza da zurea, baina zirt edo zarteko erantzunik ez duena; izan ere, euskalkien arabera, ezin izan eta ahal izan aditzak desberdin erabiltzen dira. Horrela, zenbait euskalkitan menpeko aditzaren araberako laguntzailea hartzen dute (“ezin gara hemen geratu”, “ezin dugu ordularia geratu”); beste euskalki batzuetan, ordea, nork motako adizkiekin erabiltzen dira beti, menpeko aditza edozein dela ere (“ezin dugu hemen geratu”, “ezin dugu ordularia geratu”). Beraz, zure galderari helduta, gaur egungo euskara batuan biak dira zuzenak, baina “ezin naiz joan” nagusiagoa da.

Morfosintaxiaren inguruko zalantzak eta argibideak estilo-liburuan, ordea, Patxi Petrirenak honela azaldu digu zein den erabilera zuzena (9.6. Aditz modalak ataleko 9.6.1. puntuan):

d) Ezin hitzarekin osaturiko esapideetan, Hiztegi Batuko sarrerak agintzen duen moduan, komunztadura gorde behar da: «ezin da hurbildu» («*ezin du hurbildu»), «ezin du erosi».

Izan ere, Hiztegi Batuak honako hau dio:

ezin izan: ezin da etorri (*ezin du etorri); ezin du egin.

Dena den, arauak arau, garbi da maiz ikusten direla, baita itxuraz zorrotz begiraturiko testuetan ere, «ezin dut joan» modukoak. Nola ikusten duzue kontua? Euskaldun askok eta askok ahoz nahiz idatziz erakusten duten tema ikusita, berraztertu beharko litzateke komunztadura gorde behar hori?

Txingila mingila kurruskario, abre las puertas del armario

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Orain dela zortzi bat urte, urri hondarrean ginela eta franko sutzen hasiak Halloween ohitura sasiko, arrotz eta inbaditzaileari buruzko marmar suharrean, Asun Agarak –amatxi Asunek– ez bat eta ez bi bota zigun Lesakan garai batean beeeeeeeeeeeeti egiten zutela hola, umeek kalabazak hustu, begi-zuloak, ahoa eta hortzak labanarekin moztu, kandela barnean sartu eta landazelaietara joaten zirela txoko ilunen batera paratzera, gauez ingurutik pasatzen zirenak-eta izutzearren. Harridurak mututu gintuen; ezjakinak lotsatu.

Nik banuen Nafarroako hainbat tokitan Omiasaindu egunaren inguruan haurrek egiten zituzten puska-biltzeen berri, baina kalabazak husteko ohitura itsasoaz bertzaldeko inperiotik erasoan zetorkigun hamaikagarren amerikarkeria zelakoan nengoen. Eta ez zen, antza, guztiz hola, zeren hor baikenituen, geure ohitura berriki galduetan erroturik, Halloweeneko bi ezaugarri behinenak: haur eta gaxteen puska-biltzeak eta aurpegi itxurako kalabaza hustu kandeladunak!?!

Biharamunean, online ikerketa axaleko batek argi erakutsi zidan ohitura aski zabaldua zela oraintsu arte, hala bazter hauetan nola inguruetako eskualdeetan: Biarnon, Asturiasen… Festaren aztarnak eta testigantzak ugarituz[i] joan dira hazten urteotan. Jon Etxegaraik, 63 urteko lesakarrak, gogoan du bera txikitan kalabazak husten-eta ibiltzen zela. Beldur ikaragarria pasatzen zuela dio.

Horien berri izan nuenetik, urtero, urri hondarrera gerturatu ahala, beldur emateko moduko sermoiak jasanarazten dizkiet hurbilekoei uler dezaten Halloween –plastiko eta kartoizko kuia eta disfrazen geruza gezatuen azpian dauden ezaugarri oinarrizkoak behintzat– geurea ere badela, hilen alde errezatu beharrean, hilei erregutzen zitzaien garaietatik datorrena segur aski. Eta pozik eta jakin-min biziz ikusi dut nola hasi diren leku batzuetan bertzelako ospakizun-moduak proposatzen eta antolatzen, dela erresistentzia moduan, dela hemengo festa moldea(k) berreskuratu eta berriztatu nahian. Edo arroztzat jotako kultur adierazpen jakin baten difusio geldiezinari aurre egin eta ohitura zaharberrituak eskaintzeko gazte eta umeei.

Eta izena duena baden bezala, badenak izena behar. Hasia da, hortaz, izenen dantza: Gaba Beltza erraten diote jada eta aspalditik guztiz erroturiko ospakizunari Mutrikun; Euskalween deitu diote Ibaialde Ikastolakoek Lodosan; Halloween bere hola nahiago bertze tokietan. Eta hor ditugu eskura eta aukeran izendapen tradizionalagoak ere: Animen eguna, Arimen gaua, Omiasaindu, Domusaindu, Hilen eguna… Geroak erranen zer izendapen nagusituko den/diren.

Bertzetik, puska-biltzeetan umeek eskean aritzeko erabil ditzaketen euskal formulen kontua ere hor dago. Zeren ingelesezko ipuin eta filmetako Trick or treat itzultzeko oso ordain egokia iruditzen baitzait EITBn darabilten «ziria edo saria». Udazkeneko lehen eske hori Hollywoodetik etorri bezalaxe kopiatu nahi dutenendako ere oso esapide egokia izan daiteke goxoki eskean euskaraz ibiltzeko. Nahiz eta bertzelako itzulpenak ere zabaltzen ari diren: zenbait tokitan, kasurako, «gozoa edo sustoa» errateko gomendatzen omen diete etxez etxe dabiltzanei. «Trukoa ala tratua» ere erraten dela jakin dut (trick or treaten gaztelaniazko itzulpen eskasaren bidetik, agidanez).

Holako ordainak, ordea, horretarako aproposak iruditzen zaizkidan hein berean, erabat desegokiak iruditzen zaizkit festa geuretu eta bertzelako moldeetan antolatu nahi denerako (erraterako, disfraz erosien ordez trapu zaharrak hartuz, aurpegia estali eta mozorrotzeko; txutxeen ordez –edo haiez gain–, gaztaina, hur eta intxaurrak ere bilduz etxez etxe ibiltzeko; kalabaza benetakoak hustuz jendea izutzeko…). Horretarako, nik uste, ez dugu inongo itzulpenik behar, baizik eta Oier Araolaza dantzari eta antropologo eibartarrak[ii] proposatzen duen bidea erabili, hots, hemengo eskeetako formulak baliatu. Izan ere, Iñigo Ibarrak Aulkipeko sekretuak liburuan dioenez: «Lepoa gehiegi irangitu gabeko lehendabiziko axal begiratuan, Iruñetik ez oso urruneko herri mordoxka batean, inauteri giroko, puska biltze modukoak ikusiko ditugu han-hemenka, Saindu Guztien egunera moldatuxeak».

Araolazak, bada, Joxemiel Bidadorrek Ollaranen jasotako Xanduli Manduli, Kikirriki… echeme usted nueces por aquí! oinarri hartu du seme-alabei Xanduli, manduli, kikirriki… eman goxokiak guri! proposatzeko. Bidadorrek bertze hainbat lelo jaso zituen, hala nola Etxaurikoa: Tirriti-tarrata mandulon, domine domine sandulon, en esta casa no hay turrón; eta Baternaingoa Txinurrie, mandurrie, alakatan, txinurrie.

Badira bertze anitz: Mikel Goñi lankideak erranda jakin dugu Utergan Dominé-dominé castañé, y si no zikiñé diotela umeek arrebutxean. Jimeno Juriori irakurri diogu Chinurrie, mandurrie, aratako castañere, ¡Si nos echas, pa tu tía! oihu egiten zutela haurrek euskara «ustel» batean Muru-Asterainen (Txinurri erraten zaio Iruñerriko herri batzuetan haurrek etxez etxe egiten duten intxaur eta gaztaina bilketari).

Baztan-Bidasoan, bertzeak bertze, Maraittu, maraittu eta Berentxi, berentxi formulak ditugu. Eta Mikel Tabernak idatzita eta kontatuta dakigu «Santu guzien egunean, haurrek estanpa bat hartu eta Marautxe bat, marautxe bat erranez xoxa eskatzen ziotela jendeari». (Bide batez, ttikia zelarik Alkaiagako dendako erakusleihoan kuia aurpegiduna jarri izanaz oroitzen da Taberna).

Bada eske-formula bat niri anitz gustatzen zaidana, Mikel Aranburuk 1989ko artikulu batean jasotakoa, Zaraguetakoa: Txingila mingila kurruskario, abre las puertas del armario. Alabari ere pila bat gustatu zaio. Aranburuk aipaturiko honako aldaera hau ere proposatu diot, Zingila mingila kurruskario, sagarrak merke ta udareak kario. Baina ez zaio gustatu, goxokiak, intxaurrak eta gaztainak eskatzeko hobe dela armairua zabaltzeko eskatzea. Nire baitan beti erne dabilen sen garbizaleak aginduta, bertze aukera hau eman diot: Txingila mingila kurruskairua, ireki ezazu armairua. Alaba heldu den larunbatean Arrotxapeko baratzeetara joateko irrikaz dago. Trapu zahar bat hartu nahi omen du bere mamu mozorrotako, eta kalabaza irri-gaizto kandeladun bat eraman aldean, jendea izutzeko, «aitak eta amatxik txikitan bezala».

Duela zortzi urte Halloween hollywoodtartuaren bidez ziri galanta sartzen ari zitzaizkigula uste nuen. Orain, aldiz, saria ekar diezagukeela uste dut, gurea zen ohitura bat berreskuratzeko eta eraberritzeko aukera ekartzen ahal digula opari.

Gaiari buruz jakin-min handiagoa duzuenondako:

AHOTSAK. Halloween, euskal festa?
ARANA MURILLO, Anuntxi (2004). «Jaietako eskeen erredundantziaren zentzua», Zainak, 26. Baiona: Eusko Ikaskuntza.
ARANBURU URTASUN, Mikel (1989). «Folklore festivo del valle de Arce», Cuadernos de Etnología y Etnografía de Navarra, 54. Iruñea: Principe de Viana, Nafarroako Gobernua.
ARAOLAZA, Oier. Halloween euska festa bat da (iv).
ARAOLAZA, Oier. Xanduli, manduli, kikirriki… eman goxokiak guri.
BIDADOR, Joxemiel (2010). «Cuestaciones infantiles por Todos los Santos en la cuenca de Pamplona: Los Txinurris», Jentilbaratz, Cuadernos de Folklore, 12. zk. Donostia: Eusko Ikaskuntza.
IMBULUZQUETA ALCASENA, Gabriel (1993). «Cuestaciones infantiles en Todos los Santos y día de Difuntos en Baztan-Bidasoa», Cuadernos de Etnología y Etnografía de Navarra, 61. zk. Iruñea: Principe de Viana, Nafarroako Gobernua.
IBARRA, Iñigo (2014). Aulkipeko sekretuak. Iruña: Denonartean.
JIMENO JURÍO, José María (2006). Obras Completas 51. «Calendario festivo. I. Celebraciones de las cuatro estaciones. Primavera-Verano». Iruñea: Pamiela, Udalbide eta EKE.
LEVI-STRAUSS, Claude (1952). «Le Père Noël justicié», Les Temps Modernes, 77. zk. Paris: Les Éditions Gallimard.
TABERNA, Mikel (2010). «Kalabazak bidebazterrean», Ttipi-ttapa, 530. zk.

[i] Orain bi aste eskas Iruñeko emakume adineko batek, Tere Chacon Goñik, okindegiko kalabaza tankerako pasta marmeladezkoei kopeta zimur begira zegoela, xalo-xalo erran zidan bera ere ibilia zela txikitan domusaindu egunean Arrotxapean kalabazak husten eta aurpegiko zuloak egiten, gero gauez haiekin irteteko, dibertigarria eta beldurgarria zela. Baina orduko festa hark ez zuela oraingoaren kutsu kontsumista. Ez orduko festak, ezta orduko aroak ere, pentsatu nuen nire kolko harritu bezain bozkarioz beterako jakinik ohitura hark hiri aldirietan bertan XX. mendearen iatsun erdialdera arte iraun zuela.

[ii] Oier Araolazak dibulgazio-lan ikaragarria egin du azken urteotan kasualitatez eta ustekabez ohituraren berri izan zuenetik, aitari adituta.

 

Ogia eta arrosak

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Nahi baino gutxiagotan joan izan naiz zinera azken urteotan eta, horrexegatik, beharbada, lehen baino plazer atsegingarriagoa bilakatu zait astegun zuri batean areto arruntean huts batera sartzea aldez aurretik poliki hautatu filma ikustera.

Halabeharrez, eta zorionez, Pride ikusi nuen udaberriaren hasmentan. Matthew Warchus-en filma feel-good-movie generokoa omen. Garratzetik ere baduela esanen nuke, baina, bai, egiari zor, aitortu beharra dut ongi sentiarazi ninduela bi talde subalternoren arteko aliantza egiazko batean oinarrituriko filmak. Ongi eta baikor, eta hunkiturik ere bai, hainbesteraino non bizitzan aurrenekoz poema bat itzultzeko irrika eutsiezina jabetu baitzen, egoskor jabetu ere, nitaz.

Filmaren eszenarik niretzat hunkigarrienean, Bread and Roses abesten hasten da emakumeetako bat, azkenerako inguruan bildutako guztiak batzen zaizkiolarik. Filma ikusi nuen egun hartantxe euskaratu nuen James Oppeheim-ek Rose Schneiderman sindikalistaren esaldian oinarrituta ondu zuen poema. Euskaratu eta bertsionatu, kantuaren doinura egokitzearren, abestia bera baitzen euskaraz nire baitan entzuten hasia nintzena.

Halabeharrez, eta zorionez, handik egun gutxira, Usoa Wyssenbach adiskide, itzultzaile eta abeslariak eskatu zidan bukatu berriak zituen itzulpen batzuk begiratzeko, patinaje eskolak eskainiz, ohi bezala, ordainetan. Usoaren eskaera jaso bezain laster, ohartu nintzen patinaje eskolak baino nahiago nuela euskaraturiko poema kantatu eta graba zezala niretako, itzulpenak kantuan nola ematen zuen jakiteko.

Eta, nolakoak diren gauzak –edo nolakoa halabeharra–, handik egun gutxira, Xerezaderen Artxiboko arduradunen mezua iritsi zitzaidan, Xerezaderen Jairako poemaren bat aukeratu eta itzultzeko prest ote nintzen galdezka. Poema banuela esan nien, baita itzulpena ere; baita poema kantatzeko gertu zegoen lagun bat ere.

Halabeharrari ezin baitzaio ihes egin, hark hartaratua prestatu dugu Usoak eta biok gaur hemen uzten dizuedan bideo hau. Ekain hondar honetan zabaltzea aproposa iruditu zaigu-eta, gaur mundu osoan barrena harro eta kokotsa goiti irtengo direnen oroimenez; hurrengo asteartean munduak Irun izena hartzen duen toki horretan harro eta kokotsa goiti irtengo diren emakumeen omenez, miresmenez.

Udalekuak oporleku

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Sargori zakarra garaiz kanpo etorri zaigu bisitan egunotan, Iruñera bederen, udaldia hurbiltzen ari zaigula iragarriz-edo, eta harekin batera, hain juxtu, udarako haurrendako aisiaguneen eskaintzak iristen hasi zaizkit hainbat bidetatik: udalekuak, egonaldiak, udako hiri-kanpamentuak, kanpaldiak…

Garai batean gaztelaniazko «colonia(s) (de verano)»  eta frantsesezko «colonie/sejour de vacances» kontzeptuari euskaraz eman zitzaion ordaina oso egokia izan zen,  nire ustez. Udaleku hitzak arrakasta izan zuen eta haurrendako udako egonaldiak izendatzeko hitz nagusia izan zen anitz urtez, harik eta haurrei begirako eskaintza horiek urteko beste opor sasoietara ere hedatu ziren arte. Orduan zerbaitek kra! egin zuen. Normala, «eguberrietako udalekuak» bezalako konbinazioak deigarri samarrak suertatzen baitira.

Xelebrekeria horiek saihesteko eta, horrez gain, gaztelaniazko «campamento» hitzari baliokide literala emateko, seguruenik, kanpamentu eta kanpaldi hitzak zabaldu zaizkigu orain euskaraz. Ingelesezko «(summer) camp» egonen da, segur aski, gaztelaniazko hitzaren zabalkundearen gibelean, eta baliteke luze gabe bi hitz horietako bat erabat nagusitzea haurren oporretarako oro har eskaintzen diren jarduera mota horietarako, aintzat hartu gabe egiazko kanpamentuak diren ala ez, edo, eguneko —eta hiriko— jarduerak izanik maiz, lotarako nor bere etxera joaten den ala ez.

Dena den, bitartean, eztabaidagune honetan gaur plazaratu nahi dudan galdera da ea itsu-itsuan erabili behar dugun euskaraz kanpamentu edo kanpaldi hitza adiera horretarako, edo ez ote litzatekeen aproposagoa izanen udaleku hitz errotu eta arrakastatsuaren bidetik jo eta oporleku edo aisialeku baliatzea, adibidez. Biak ala biak aski ulergarriak begitantzen zaizkit. Gainera, aisialdiko aktibitate horiek orokorrean izendatzeko egokiagoak izan litezke besteak baino, eta kanpaldi/kanpamentu bikotea oporretako egonaldi jakin batzuk izendatzeko gorde daitezke.

Ez bata ez bestea ez dira ez Elhuyar ez Labayru hiztegietan agertzen, ezta Orotarikoan  ere.  Hiztegi batuan ezta ere. Kepa Altonagaren Back to Leizarraga liburu aski interesgarria irakurtzen ari naiz egunotan, eta, beraz, neure burua psikoanalizatzen hasita, aitor dezadan balitekeela nire proposamen hau urdailean sustraiturik daramadan garbizalekeria lirdingatsu baten ondorioa baizik ez izatea, edo azken egunotako hego-haize sargoritsuak eragindako gogoeta funtsik gabea.

Eta noizean behin… hara, poxa!

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Urtero bezala, Donostiako lagunak Iruñera etorri zitzaizkigun Pazko astean. Iñaki hagitz gizon xelebrea da eta jaidura bitxi samarrak erakusten ditu arlo askotan. Esate baterako, gure aldizkari ofizialetara jo behar duenean, nahiago izaten du lehenik euskal bertsioa irakurri, iruditzen zaiolako gaur egun, sarritan, hagitzez argiagoak direla erdal jatorrizko testu bihurriak baino. “Profesional txukunek egindakoak, noski”, erran ohi du gaiaz ari denean.

Iñakik oso gogoko du bere tesi hori hauspotzera datozen adibideak jendaurrean karrez eta indarrez defendatzea, eta nik, berriz, oso gogoko dut, haren tesia ez ezik, euskal itzutzaileon (h)egoak ere hauspotzera datozen adibideak kontatzea hari, etsenpluen zakua ongi hornitua eta aldian behin egoki berritua izan dezan.

Aurreko astean, beraz, larrialdietan izan nintzen azken aldian ikusi eta entzundakoak kontatu nizkion. Izan ere, Nafarroako Ospitaleguneko larrialdien eraikin berrian eriak bereizteko prozedura berria ezarri dute bakoitzaren osasun beharrak eta hango baliabideak hobeki kudeatzeko. Orain hara sartu, harrera-lekura joan, eta zenbaki bat ematen dizute, “debe esperar ahí, para el triaje” erraten dizutelarik. Aldamenean dauden aulki batzuetan egon behar duzu zain, aitzinean bi ate dituzula. Ateen gainean, letra handiz, TRIAJE dago idatzita, eta, ez hain handiz, SAILKAPENA. Euskarari esker ulertu nuen zertarako balio zuen lehen urrats hark. Ez nintzen bakarra izan:

–Ño, zeinen ongi, aizu, beharrik euskaraz paratu duten, “triaje” hori entenditzeko ere.

Eta handik gutxira:

–Triaje, triaje… Ni idea qué será, oye.

–Pues creo que será pa’clasificar el daño o algo así, “sailkatu” es clasificar, creo.

Adiskideari gertatua kontatu eta gero, arrangura pitin batez aipatu nion itzultzaileon deformazio profesionala kezkatzeko modukoa iruditzen zitzaidala, aitortu beharra nuelako are une latz samar horretan ere poxa sumatu nuela bihotzean, pentsatuz ezen itzultzaileak, erdarazko idazkunaren arduradunak ez bezala, ongi asmatu zuela hartzaileak kontuan hartuz eta ulertzeko moduko hitz bat jarriz. Iñakik esan zidan nik sumaturiko pox hura ez zela itzultzaileon deformazio profesionalak eragindakoa, euskaldunon mendeku-goseak baizik. Ase-errazak, nonbait, gu.