Ni ez naiz funtzionario (ministro, tenplario…)

Bakartxo Arrizabalaga Labrousse

Euskararekin batera, bi erdara ere bertan ditugu, gaur egun eta aspalditik, euskaldunok; halatan, euskara, frantsesa eta espainolarekin –zein bere aldean– ari zaigu garatzen. Bizikide ditugun bi hizkuntza horietatik ditugu, euskaldunok, hitz berriak barra-barra ateratzen, euskara baino lasterrago baitabilzkigu beste bi hizkuntza horiek (edota euskaraz baino lasterrago baikabiltza, bi hizkuntza horietan edo horietako batean, bederen). Hizkuntza haiei ere, hiztunez nola omenez handixko izanagatik ere, gertatzen zaie, haietako hiztunek ingelesez gutxi-asko edo batere ez jakinik ere, ingelesaren atzetik ibili beharra eta maiz ingeles bazkatik jatea. Jabego pribatuaren eta indibidualismo porrokatuaren garai hauetan, berezia da hizkuntzen artean dabilen eskuzabaltasuna, ikusgarri da zein erraz batak besteari bere altxorretik tiratzen uzten dion eta, benetan harrigarri, handiak diolarik, gainera, txikiari ematen.

Barne koherentzia eskasa duten hizkuntzetan, hiztunen artean adostasunerako gaitasun urria dabilenean, eta aldiz, bertan beste hizkuntza indartsuago, biziagoa badabil, hizkuntza ahularen hiztunei errazago izan ohi zaie hizkuntza azkarretik ateratzea adierazbidea; alabaina, besteen plateretik jatera jarritakoan zer jaten diegun jakin beharko genuke, guretzat eginak ez diren eta kalte egin diezaguketen mokauak irentsiko ez baditugu.

Euskarazko hitz berriak sortzerakoan bide desberdinak ibiliak ditugu, maiz ideologiei loturik, eta bide horien araberako hitzak sortzen joan zaizkigu, honako edo halako arrazoi edo indarrak bultzaturik.

Gaztelaniatik jasotzen ari garen hitzak direla eta, arazo bat ari zait gero eta nabarmenago agertzen; horren azaltzera saiatuko naiz:

Gaztelaniak, frantsesak bezala, genero marka erabiltzen du, euskarak erabiltzen ez duen lekuetan, izen eta izenondoetan, alegia, eta hortik sortu da gaztelaniaz eta frantsesez, mundua izendatzerakoan, emakumeak ezkutatu, baztertu eta gutxiesteko bide bat, frantsesez oraindik oso indar handian dena, baina gaztelaniaz, aldiz, azken garaiotan, zalantzan jarria izan dena. Gaur egun, horren gaineko eztabaida betean dira –edo gara– gaztelaniadunak, eta aldaketa prozesuan, berriz, hizkuntza bera.

Feminismo lan handiaren eraginez, emazteak, gero eta nabarmenago erakusten ari dira eta gizartea bera gero eta onartzenago, emakumeen presentziari dagokionean, komunikazioa ez zela behar bezala gauzatzen eta gaur egungo gizartean onartezina dela hizkuntzaren bidez eginiko jendearen erretratuetatik emakumeak desagertarazten jarraitzea. «Gizon» eta «emakume» kontzeptuak izendatzeaz gain, «gizon eta emakume» kontzeptua izendatzeko modu berriak sortzen ari dira, kontzeptu horren izendapenak gizonaren kontzeptua izendatzeko moduarekiko zuen morrontza apurtu edo, bederen, lasatu nahirik.

Izenei dagokienean, izenondoekin bezala, genero marka gabeko moldeak lehenesteaz gain, hitz pareak sortzen ari dira, genero marka duten hitzen kasuan. Halatan «el profesorado» eta «la ciudadanía», lehen «los profesores» eta «los ciudadanos» esaten ziren lekuan esateaz aparte, «los niños y niñas», «las niñas y niños», «los corredores y las corredoras», «los funcionarios y funcionarias», «la funcionaria o el funcionario» bezalakoak ere entzuten eta irakurtzen ari gara gero eta maizago.

Euskaraz generoa ez denez berdin markatzen, ez da emakumeen ezkutatzea, emakumeen baztertu eta gutxiestea, femeninoa isildu eta soilik maskulino ustez neutroa erabiltzearen bide horretatik gertatzen, hor goiko adibide horietako bikote bakoitza edo talde izen bakoitza izendatzeko, euskararen sistemaren barnean sortu hitz gehien-gehienetan, gramatikalki maskulino ez den izendatze neutro (esan dezagun) bat dugulako. Euskaraz ez dugu, beraz, arazo hori, nonbait, edo orain artean, behintzat, ez dugu ukan eta, hartara, gaztelaniaz sortzen ari diren bikote horiek edo talde izendapen horiek sortu beharrik ez dugu.

Ez du horrek esan nahi euskaraz emakumezkoen ezkutatzerik edo bazterkeriarik egiten ez denik, noski; euskaraz emakumeok beste era batera gara ezkutatuak, beste moduak baliatuta gaituzte baztertu eta gutxiagotzen, baina beste baterako utzi beharko gai hori, sobera luzatuko nintzateke eta, bestela.

Itzul gaitezen, beraz, gure gaztelaniazko kontzeptu haietara. Orain arte, eta urte luzez, gaztelaniaz, maskulino-neutroaz izendatzen ziren horiek euskaratzerakoan, haiek mailegatzean, gaztelaniaren sistemari berari jarraiki, maskulino-neutroa hartu izan da, ororen izenean, eta bere horretan euskarara ekarri. Horrek, jadanik, eragin handia ukan du euskararen genero sisteman, gaztelaniaren sistemaren menera ekarririk; bide bat egina du horretan euskarak, gaztelaniarekin batera, hari hartu dizkion maileguen bitartez; adibide baterako, euskararen fonema eta monemen sisteman eragin du, «o» hizkia, gero eta gehiago maskulinoari lotuz (potxolo-potxola), gaztelaniarekin harremanetan diren euskaldunen buruetan eta hizkuntzaren beraren garapenean.

Frantsesetik hartu maileguen kasuan ez da berdin gertatzen, han, femeninoaren marka izan ohi den «e» hizkiaren desagertzea gertatu ohi delako eta «o» hizkia ez delako maskulinoari loturik bizitzen. Baina frantses hizkuntzaren barnean aldaketak egin beharra galde egiten duten jendeen mugimendua oraino eskas delarik eta euskara frantsesetik baino gaztelaniatik ari denez maileguak biltzen, denbora ukanen dugu, berriz ere, frantsesaren gaiari heltzeko; itul gaitezen, beraz, gaztelaniaren gaur egungo aldaketetara eta horiek euskarara ekar ditzaketen arazoetara.

Esan bezala, gaztelaniaz hasiak dira beren izendatze moldeen gaineko gogoetak egin eta bestelako izendatze moldeak baliatzen. Zer gertatzen da, baina, horrelako kontzeptuak euskaraz eman behar eta gaztelaniazko alorretik ateratzen ditugunean?

Aipatu ditudan bi moldeak besterik ez aipatzearren, bi arazo sor dakizkigu:

1. «La ciudadanía», «el profesorado» bezalakoetan, maiz ikusten da, azken urteotan egin gogoeten ondorioz gertaturiko aldaketa horien asmoa ez dela kontuan hartzen eta, hartara, euskarari ez dagokionez gaztelaniazkoan den behar hori, euskaraz lehengo bide arruntetik segitu eta generoarekin batere arazorik sortzen ez duen plurala erabili beharrean, talde edo funtzio kontzeptuak bere horretan hartzen direla; hor goian eman ditudan bi kasuetan ez horrenbeste, baina, bai «la dirección», «la concejalía», «la representación sindical» eta abarrekoekin. Horrekin euskaraz erraz eta arazo gabeko zen plurala bazter utziz, talde edota funtzio esanahiko hitzen erabiltze gehiegizkoa edo asmatze nolanahikoa ikus daiteke (zuzendaritza, irakaslego, langilego, ordezkaritza). Itzulpengintzan gertatzen da, baina ez bakarrik; gaztelaniazko mintza moldeek, estiloek, arrunt eragiten diete euskarazko mintza moldeei eta euskaraz sortuak omen diren testuetan ere maiz gertatzen da gaztelaniaren eragin hori.

2.  Bikoteen kasuan, berriz, kontzeptuaren zati bat besterik ez dugu jasotzen; kontzeptua desitxuratua diogu euskal erkidegoari eskaintzen. Lehen ere hala gertatzen zen, noski, baina orain nabarmenago agertzen da euskaraz, hain zuzen ere, gaztelaniaz ez dutelako, dagoeneko, egiten.

Egina dugun bidea atzera eta atzera ibili dezagun proposatzera ez nator, noski. Orain artekoa izan dena izan dela onarturik, etorri nahi nuke, ordea, bide beretik jarraitzeak etorkizunerako sor liezazkigukeen arazoak aipatu eta ibili beharreko bideen gaineko gogoetatxo bat egitera.

Lehen aipatu ditudan adibideen arteko azkena oso adibide argia da, begiak ikusteko dituen edonorentzat, eta oso argi agertzen zaigu administrazioak bi zutabetan eskaini ohi dizkigun testuetan: zutabe batean «funcionario o funcionaria» dio eta haren ondo-ondoan «funtzionario» ikus dezakegu, lotsa batere gabe.

Gaizki sorturiko hitzen inguruan mintzatzea eta eskandaluak egitea aspaldiko ohitura zaigu, euskararekin lanean ari garenon artean. Barre handiak egin ohi dira, neologismoa boladan zen garaian edo oraindik orain, hitz bat sortu nahi eta «gaizki sorturiko» hitzen inguruan, eta aipatu dudan kontzeptuaren kasuan ere kritika gogorrak egin zaizkio horren euskarazko bertsioa izan nahi zuen «funtzionari» hitzari ere.

Ez dakit zeren arabera eta zein haizeren menera sortzen diren hitz batzuen, eta ez besteen, sorbidearen gaineko bat-bateko amorru eta kezkak; beti harritu nau hitz baten eraketaren aurkako argudio erabatekoak suharki botatzen entzuteak norbaiti, argudio berberekin suntsi zitzakeenean, hala nahi izanez gero, barra-barra darabiltzan beste hainbat hitz. Garai bateko «funtzionari» edo zeneko horrek hamaika sasijakintsuri ematen zizkien kezka eta amorruei amaia emanez, azkenean, Euskaltzaindiak «funtzionario» zuen aukeratu. Hitz harekin tematuriko punttalakurlo eta txukunzaleak lasaituko zituen, azkenik «gaizki sorturiko» «funtzionari» hitzaren gaitza gainditu genuelako, nonbait. Hura gaitzerdi genuela iruditzen zait, ordea, «funtzionario» traketsaren aldean; arras trakets baita hitz hori eta trakeski baitu «funcionario o funcionaria» kontzeptua adierazten. Azkenean akademiak aginduriko hitz hori nondik eta nola sortu den aztertzen hasiko bagina «gaizki sorturiko» hitzen artean koka genezakeen, noski, bazter utzirikoari egotziriko hutsñoak baino huts larriagoa egina baitzuen berriak, esanahiaren erdia bidean utzirik; ez dut, halere, atzera begira ibili nahi, hitzak nondik datozen baino garrantzitsuagoa baitzait nora garamatzaten. Eta «funtzionario» hitzak, adibide baterako, ez garamatza leku onetara; ez digu, izendatu nahi duen kontzeptua trakeski baizik izendatzen; emakumeok desagertarazten gaitu eta guretzat balioko duen beste hitz baten beharrean jartzen.

Adibiderako hartu dudan hitz hori ez da emakumeen arbuioa jasan duen lehena, ez eta arbuio gehien egin zaiona ere, administrazioko testuen bi zutabeek nabarmen erakutsiagatik ere, testu horiek hautsartean galtzen baitira usuenik eta halako langileak ere ez baitira egunkarietako lehen orrialdeetan agertzen. Beste batzuk, berriz, ari dira emakumeen erantzun berehalako eta erraza (gaztelaniaz ere dakiten euskaldunen esparruan, noski) jasotzen: Legebiltzarraren lehendakari emazte bat lehen aldiz jarri zenetik hona, «presidenta» gora eta «presidenta» behera ari da jendea; ministrarik ez dugu euskal erkidegoan oraindik, eta ezin jakin bere burua «ministro» deituko ote zuen emazte batek, gaur egunean, gure artean –gaztelaniaren esparruan, bederen, zeren, frantsesaren esparruan, lehen esan bezala, «o» hori ez baita maskulinotzat hartua eta, gainera, badute lan aski, momentuz, frantsesez «madame LE ministre»ri aurre egiten–, hala «ministra» hautatuko ote lukeen bere burua izendatzeko; jadanik, esan daiteke, halere, besteetaz mintzo, gero eta maizago «ministra» deitzen entzuten diedala emakumeei, eta irakurri ere, behin baino gehiagotan dut hala irakurri. Egunerokoan entzuten dugunaren arabera, jendeak «jefeak» ditu, baina «jefak» ere bai (bide batez, gogora ekar dezadan erdara frantsesa zaienekin, uztarrerrazago dela, edo antzekoago gertatzen dela bigarren molde hori, «avocat>abokata», «fonctionaire>fontzionerra», «préfet>prefeta» «chef>xefa» eta abar egiten dutelako, nahiz eta horretarako arrazoiak bestelakoak izan eta azken «a» hori artikulu den eta ez femeninoa, hor ere frantsesezko femeninoa desagertua delarik), «parlamentarioak» daude, baina batek baino gehiagok «parlamentaria» izenez aurkezten du bere burua.

Hori guztia dagoeneko gertatzen ari da, ez dut nik asmatu, eta inork ez dezala bere burua engaina, ahozko hizkera arautu gabearen hutsen artean zerrendatu nahian, borondate gero eta indartsuago baten adierazpena baita, dagoeneko idazterakoan ere azaltzen ari dena.

Gaztelaniazko bidetik abiaturiko berehalako konponbide eskasa da, baina behar bati erantzuteko asmo sendoaren erakusle ere da eta areago gertatuko da, aurrerantzean, orain aterabide jatorragorik aurkitzen ez badiogu, atzean dagoen komunikazio arazoa konpontzen ez badugu. Euskal hiztunoi ezinbestekoa zaigu erdararen erreferentzia; hor ditugu erdara eta erdal hiztunak egiten ari diren gogoetak; gu ere, erdal hiztun gisa, gogoeta horietan parte hartzen ari gara, gutxi edo aski, eta horiek guztiek eragiten digute hizkuntzaren gaineko gure gogoetetan.

Baldin eta euskararekin lanean ari garenok ez badakigu arazoa ikusten, ez badiogu ausardiaz eta etorkizunera begira aurre egiten, hiztunek, berez ekinen diote, beharrari jarraiki, gaztelaniazko aterabideak eta euskarazkoak nahasiz, nola edo hala, eta aterabidea euskararen gaur egungo genero sistemaren kalterako izan daiteke, euskararen barne koherentziaren kalterako.

Orain artean, gaztelaniatik genero markadun hitzak mailegatzeko erabili ditugun moduak zahar dira jadanik, eta are eta zaharrago eta zatarrago agertuko zaizkigu aurrerantzean euskal hiztunoi, gaztelaniak bide berriak urratzen ari delako eta harekin harreman zuzen-zuzenean diren euskal hiztunak haren bidetik lerratzen joanen direlako.

Halatan, labur esateko, geure egiten ditugun maileguetan, mailegatzeko den kontzeptu osoa beharko genuke mailega, emakumeak kanpo ez uzteari so eginik eta euskararen genero sistema zainduz.

Dagokionari, dagokion neurrian, hala egin dezala galde egitera etorri naiz, errenkada luze honekin.

Aurreiritziak

Santi Leoné

Lewis Trondheim-en Approximativement espainolez irakurri nuen, Mis circunstancias izenburuarekin Astiberrik egindako itzulpenean. Itzulpen txukuna, erraz irakurtzen dena, trabarik batere egiten ez duena, puntu batean izan ezik. Une jakin batean, pertsonaia batek (ez dakit Trondheimek berak edo bertze marrazkilari batek –liburua ez dut eskuar, galdua baitabil nire gauzen anabasan, eta, hortaz, buruz ari naiz–) besta bat eman du bere etxean, eta, gonbidatuen arabera, dena xarmantki joan da, primeran; izan ere, hara bildutakoek gauza txar bakarra dute aipatzeko: bikote bat komunean harrapatu zuten, musuka –besándose, espainolezko bertsioan–. Esaldia gutienez bi aldiz ageri da liburuan (berriz diot, buruz ari naiz), gertaerak pertsonaiei atentzioa eman zien seinale. Harritzekoa da, halere, musu tonto batzuek, komunean eta ezkutuan emanda ere, jende gazte desinhibituaren artean hainbertzeko eskandalua sortu izana, eta, beraz, uste izatekoa da komuneko bikote hura en train de baiser ari zela atzeman zutela, larru jotzen alegia, eta ez (bakarrik edo nahitaez) musuka.

Zinez liluragarria da baiser aditzaren balio bikoitz hori: erromantikoa izan daiteke, melenga izateraino, Charles Trénet-ek haurtzaroan huts eginiko amodio baten oroitzapenak zerrendatzen dituelarik bezala (Toutes les joies, tous les désirs, toutes les larmes, / La jalousie, les cris, les pleurs et les baisers…), edo zakarra eta are desafiatzailea ere, Virginie Despentes-en Baise-moi hartan bezala.

Filma ere egin zuen gero Despentesek (Coralie Trinh Thi-rekin batera), baina AEBko bertsioan ez zuten ongi eman titulua, han Fuck me (jo iezadazu larru) behar zuena, Rape me (bortxa nazazu) bihurtu baitzen. Eta, Trondheimen liburuaren itzulpenari esker, badakigu Kiss me ere ez zatekeela egokia izanen. Baina AEBko honetan, Astiberriko hartan ez bezala, ez dugu hutsune bat itzultzailearen ezagutza linguistikoan; ez dugu nahi gabeko akats bat. Filmaren kasuan, itzultzaileak bere aurreiritziak ekarri ditu itzulpenera, eta luze eztabaida liteke baise-moi-berdin-rape-me horretan ageri den ikuspuntua soilik itzultzailearena den edo xede kulturan nagusi den ikusmolde baten isla ote den.

Nolanahi ere, egia da hizkuntza guzietan aurkitzen ditugula ideologiaren zantzuak, eta bakar bat ere ez dela matxismotik edo arrazismotik libre. Eta ongi da, nire ustez, gure hizkuntzan harrapatzen ditugun arrasto horiek agerian uztea eta kritikatzea (Iñigo Aranbarrik, konparaziorako, maisuki egiten duen bezala), eta bertze hizkuntzetan ikusten ditugunak nabarmentzea, baina etxekalte ariko ginateke gure aurreiritzien ondarea kanpokoekin aberasten ibiliko bagina.

Miguel de Unamunoren erbesteko sonetoak kaleratu berri ditu Maiatzek, Jean-Louis Davantek euskarara eta frantsesera bihurtuak. Ehun eta hiru poemaren itzulpen bikoitza: lan izugarri handia, beraz, gure esker onak merezi dituena. 77. sonetoan, baina, gauza batek atentzioa eman dit (gaiari heltzeko manera bat da: egia aitortzeko, Twitterreko txio batek eman zidan abisua). Unamunok «Un mariquita aquí, una marimacho / por allí» idatzi zuen tokian, Davantek honela eman du euskaraz: «Pederasta bat hemen, lesbiana bat han». Uste izatekoa da Unamunok, «marimacho» hori idatzi zuelarik, lesbiana erran nahi zuela (nahiz eta Davantek frantsesez «hommasse» aukeratu duen –jatorrizkoaren esanahi literaletik hurbilago, beraz–, eta ez «lesbienne»). «Pederasta», ordea, neketan iduritzen zait onargarri (frantsesez, «hommelette» izan da Davanten hautua).

Egia da frantsesez «pédé» irain gisa erabiltzen dela homosexualak izendatzeko, eta hori bezain egia da, hiztegian, «pédéraste» hitzaren bigarren adiera hauxe dela: «Homme qui a des relations sexuelles avec d’autres hommes», beti ere esanahi horrek ondoan «par extension» edo (non begiratzen dugun) «abusivement» zehazten duen oharra duela. Baina frantsesez nolanahi den ere, galdera da, batetik, erabilera horrek tradiziorik duen euskaran (nik ez dut horrelako adibiderik kausitu ez Orotariko Euskal Hiztegian, ezta Ereduzko Prosa Gaurren ere); eta, bertzetik, ea horren kutsu iraingarria eta nabaria duen solas bat –homosexualak eta pederastak nahierara nahasten dituen erabilera linguistiko bat– inportatu nahi dugun. Gure aurreritziak aski ez eta auzoarenak ere ekarri behar? Bada, aukeran hobe ez.

Oharra: goian ageri diren irudiak honako argitalpen honetatik hartuak dira: Mis circunstancias, Lewis Trondheim (Astiberri Ediciones)

Bi lagunen lanpostuak (1)

Mikel Taberna Irazoki

Bi hilabetetik behin edo, hiru lagun juntatzen gara herrian elkarrekin afaltzeko. «Jende guttixko», pentsatzen ahal luke bakarren batek, baina, bertze hark zioen bezala, hiru hanka aski mahaia ez erortzeko. Gustura egoten gara. Plater konbinatua erraten diogun horietako bana jaten dugu. Badakizue zertaz ari naizen, gurean horrelaxe zabaldu da gaztelaniatik zuzenean, frantsesez assiette anglaise erraten zaiola salatzen du Euskaltermek.

Bi lagun horiek, Jexux eta Txomin, euskaldun «onak» dira (ahantziak nituen zenbat hitz eta erranera ez ote ditudan berrikasi haiei esker!) eta, bai baitakite zer ofizio dudan, ez da misterio izaten tarteka euskara eta itzulpen kontuak ere aipatzea zurrut eta mau-mau ari garen bitartean. Txomin jeneralean isilik gelditzen da, baina Jexuxi gustatzen zaio xorrotx begiratzea komunikabideetan erabiltzen diren forma harentzat berri diren batzuei eta jende ilustratuok egiten ditugun itzulpenei, txartel-kartel-aldizkari eta gainerakoetan ikusten dituenei. Batzuetan xorrotxegi, nire iduriko. Espantu batzuk egin izan ditu horren kontura: «Hausnarketa eguna? Hausnartu?», galdetzen dit harridura keinuak eginez. Ahal dudan bezala defenditzen naiz. Ez du beti arrazoia izaten, nire ustez (alegia, batzuetan izaten du), baina frankotan pentsarazten dit, eta ikasi ere egiten dut haren purrustada batzuk adituta.

Kontua da biak, nire gisara, Administrazioarentzat ari direla lanean. Jexux udal langilea da, funtzionarioa, eta Txomin berriki hasia da Osakidetzan, ordezkapen bat egiten, fabrikan lanean urte mordoxka egin ondotik (krisiak itxi zuen lantegia, eta orain Eusko Jaurlaritzako zerrenda luze horietakoren batean sartua du izena). Euskaraz ari behar izaten dute, baina ahoz gehienbat, deus gutxi idatziz.

Administrazio handi nahiz txikietan hamaika lanpostu klase dago, bakoitza bere izenarekin. Eta izen bakoitzak bere izana, zeinaren ondorioa hilabetearen hondarrean ikusten baita: horrenbertzeko soldata (eta abar). Jexux zirikatzaile horrek (zirikatzea gustatzen baitzaio, lehenago erran ez badut) ez du inolako kexarik bere lanpostuaren euskarazko izenarekin, udaletxeko paper administratiboetan idatziz ikusten duenarekin, ahoz erabiltzen duen bezalaxe ageri baita. Euskara Administrazioan sartu baino lehenago ere jende guziak erabiltzen zuen Bortzirietan lanpostu horren izena halaxe (eta Nafarroako herri euskaldun gehienetan, oker ez banaiz, aldaerak goiti-beheiti): gaztelaniaz, «alguacil»; euskaraz, «albiente»[1] (gure herrian, zehazki, «albinte»).

     Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuak «albiente» ez, «almirante» idatzi behar dugula agintzen du. Hala ere, guk (Nafarroako Aldizkari Ofizialean) eta gure probintzian euskaraz ere aritzen diren udaletan «albiente» idazten jarraitzen dugu/dute. Badakit zenbaitentzat eskandalagarria izanen dela gure intsumisioa, baina Hiztegi Batuaren lehenbiziko bertsioak iristen hasi baino dezente lehenago erabiltzen genuen eta zuten forma hori horrela. Orduan (1990. urteaz ari naiz) erabiltzen genituen hiztegietatik, Plazido Mujikarenak bederen berresten zigun gutako batzuek lehendik ezaguna genuen hitza. Garai hartan euskaraz aritzen ginen itzultzaile edo bertzelako administrarientzat hagitz pozgarria izan zen tradiziotik bilduta gure testuetan ustez problemarik gabe txertatzen ahal zen ordain ezin egokiago bat izatea. Eta ordutik honat, erranen nuke forma horretan «normalizatu» dela hitza, eta nik ezagutzen dudan lurraldean onarpen zabala duela (erabatekoa ez errateagatik).

     Jakingarri gisara ekarri dut «albiente/almirante» izenarekin gertatzen denaren gaineko informazioa, eta eztabaidarako gaia ere izan liteke bi forma horien arteko auzia, Jexux adiskidearen lanpostuaren deitura (izanen dira antzeko kasu gehiago segur aski, orain burutan ez ditudanak), baina nik bereziki bertzearena ekarri nahi nuen plaza honetara, Txominen lanpostuaren graziaz hitz egin nahi nuen! Ordea, gaurkoa sobera ez luzatzeko, iruditzen zait hobe izanen dela gai hori bertze aldi baterako uztea.

---

[1] Bidenabar aipatzeko, harrigarria zenbat hitz ditugun gaztelaniazko alguacil delakoaren ordain (ez dakit frantsesez horren parekoa nola den: agent municipal, huissier…?): albiente/almiente/almirante, amabi, herrizain, txinel, amaina, probestu, nuntzio, merio, aguazil…

Trajanoren arrautza

Koldo Biguri Otxoa de Eribe

Euskarazko Wikipedian Trajano erromatar enperadorearen sarreran begiratzen badugu, Daziako gerrei buruzko informazioen atalean, honako paragrafoa topatuko dugu:

Trajanok hiri berri bat eraiki zuen, “Colonia Ulpia Traiana Augusta Dacica Sarmizegetusa”. Izen bera izan arren, beste leku batean kokatu zuen Trajanok. Inperioko probintzia bihurturik, erromatarrek kolonizatu zuten Dazia. Estatuak, gainera, Daziako urrea eskuratu ahal izan zuen. Espezialistek diote, Frankok eta Hitlerrek bezela, arraultz bat zuela.

Beltzez azpimarratuta dagoen esaldiaren haritik egin nahi nuen gaurko gogoeta, euskarazko Wikipediari buruz, hain zuen.

Izan ere, ahaztu gabe bere testuinguruan (eta, egia esateko, beste edozein testuingurutan ere berdin) esaldi horrek ez duela inolako zentzurik, eta, badaezpada, ingeles, gaztelania, frantses eta italierazko sarreretan begiratu eta antzeko erreferentzia baten arrasto zipitzik aurkitu ez dudanez gero, uste dut esaldi hori adarjotze bat besterik ez dela (Interneten bilatuta, ez dut aurkitu kontu horren berri inon ere), are gehiago beste bi pertsonaia «historikoak» ere aipatu ondoren, asoziazio gutxienez harrigarri samarrean.

Kezkatzen nau euskarazko Wikipediarekin gertatzen denak; harro asko azaldu dira batzuk, euskarazko Wikipediak 160.000 sarrera dituelako, baina hobe genuke sarrera horietako asko eta askoren kalitateaz gehiago kezkatuko bagina.

Izan ere, 160.000 sarrera horietako makina batek ozta-ozta ditu bost lerro baino gehiago, gehienak seguru aski itzulitako testuak dira, baina gaizki itzuliak erantsi edo zehaztu beharko nuke, borondatezko lanez badakit, oso gauza eskertzekoa; baina hobe litzateke euskarazko Wikipedia kudeatzen dutenek arreta gehiago ipiniko baliote testuen kalitateari. Adibide pare bat besterik ez:

Petra sarrera:

Petraren finkapena haran estu batean dago, Araba haranaren ekialdean, Itsaso Hiletik Akabako golkoraino hedatzen dena. Petrako arrastorik ezagunenak, inongo zalantzarik gabe, haraneko arrokan bertan zizelkaturiko eraikinak dira, bereziki Khazneh (Altxorra) eta Deir (Monasterioa) bezala ezagutzen diren eraikinak.

Hiri baten finkapena haran batean egotea, ez dakit nork ulertuko duen, erdarazko bertsioa irakurri gabe (El asentamiento de Petra se localiza en un valle angosto); delako Araba haranaren izena gertuegikoa zaigu, eta hobe izango zen Arabah edo Aravah aukeratu balute, behar zen bezala; erlatibo apositiboa trakets samarra da; eta, azkenik, eraikin batzuk izatea Petrako arrastorik ezagunenak ere neke handiz ulertuko du edozeinek, erdarazko bertsiora jo gabe (Los restos más célebres de Petra son…).

Nefertari sarrera:

Bere hilobian Aÿ faraoiaren kartutxo bat agertzen zen kutxa baten eskutokiaren agerpenak Nefertari aurreko dinastia zen Egiptoko XVIII. dinastiarekin senidetuta egongo ote zen zioten zurrumurruak areagotu baino ez zituen egin, bere izenak berak ere, itxuraz, berresten zuena, jada jainkotutako matriarka zen Ahmose-Nefertari erregina. Hala balitz, litekeena da Nefertarik hegoaldeko Akhmin hirian jatorria izatea, eta Ay, honen izena XIX. dinastiako faraoiek jazartzen zutelarik, Ramses II.ak berak horien artean, bere birraitona, bere aitona edo bere osaba izan zitekeela zioten zurrumurruak.

Behin eta berriz irakurri arren, esaldi pilatu horien zentzuak ihes egiten dit, egun txarra izango dut akaso.

Nolanahi ere, bi adibide hauek ez dira bilaketa luze eta sakon baten emaitza, bi minututan nabigatzetik ateratakoak baizik, eta beste hainbat aldiz ikusi ditudan beste adibide trakets itzulien erakusgarri azkar bat baino ez dira.

Hemen, berriro ere, iruditzen zait euskaldunon bekatuetako baten beste adibide bat dugula Wikipedian: itxurakeria. Oso garrantzitsua iruditzen zaigu euskararentzat sarean zabalduta egotea eta kasu honetan, beste askotan bezala, zenbatekoari begiratzen diogu, nolakoari baino gehiago; Wikipedian bertan animoak ematen dituzte, esanez 38.836 artikulu besterik ez «zaizkigula» falta 200.000era iristeko.

Bitartean, euskara ganorabako horrekin, zalantzazkoa izango da delako entziklopedia honen baliagarritasuna. Eta, okerrago dena, Trajano enperadorearen arrautzaren misterioak argitu gabe jarraituko du.

Litxarreroak

miel a. elustondo

XXIV

Amaren istorioaren oinarrizko xehetasunak Royk espero zituenak ziren, gutxi gora behera…

Lehenengo, Baltimoretik jasotako ohartarazpen deia. Gero, hari erantzunez, ihesaldi frenetikoa, batere arrazoitu gabea. Batere errukirik gabe gidatu zuen autoa, ahal bezain urruti. Urrutiago joateko modurik izan ez zuenean, Tucsoneko paradore turistikoan sartu zen.

Toki hark garajea zuen, ez aparkaleku indibidualak, eta hori ez zitzaion gustatu. Baina nekatuegi zegoen urrutiago joaten ibiltzeko; eta garaje-zaindaria bertan zenez denbora guztian, ezin izan zion bertan geratzeari uko egin.

Burukoaren azpian jarri zuen arma kargatua. Erantzi eta ohera sartu zen. Jakina, giltzaz itxi zuen sarraila, baina horrek ez zuen ezer esan nahi. Leku haietan, izan motel edo paradore, hainbeste giltza galtzen ziren, ezen trukagarriak egiten baitzituzten. Ondorioz, giltza berdinek ate ezberdinak irekitzen zituzten. Zalantzarik gabe, huraxe zen paradore haren kasua.

Dena dela, ordu batzuk geroago esnatu zen, bi esku lepoa estutzen ari zitzaizkionean. Egin zezakeen edozein oihu isilaraziko zuten esku haiek, hil arte itoko zutenez gero. Ezin zuen ikusi nor zen bestea; ez zitzaion axola. Ohartarazi zioten akabatu egingo zutela, eta hiltzen ari ziren orduantxe bertan, eta nahikoa zen hori jakitea.

Arma hartu zuen burukoaren azpitik. Iritzira, gora jaso zuen, erasotzailearen aurpegiraino. Eta katuari sakatu zion. Eta… eta…

Lillyk dardara egin zuen. Ahotsa eten zitzaion.

–Jainkoarren, Roy, zuk ez dakizu zer zen hura! Inor akabatzea zer den! Bizitza osoan horixe entzuten, horixe irakurtzen, ba-baina… baina zeuk inor hiltzea…

Moira kamisoia jantzita zegoen, gau-lapurren amarru zahar bat. Beste gelaren batean harrapatzen zituztenean, okertu egin zirela esaten zuten, beren gelatik irten zirela halako arrazoi inozoren bat aitzakia eta, nola ez zekitela, okerreko gelara sartu zirela.

Moiraren sakelan zenbakidun giltza bat zegoen, hurreko gela bateko giltza. Era berean, saltsa hartatik onik irteteko giltza zen Lillyrentzat. Aurrez diseinatutako plan baten froga zen, eta, pentsatu gabe ere, bazekien zer egin behar zuen.

Ohean jarri zuen Moira. Bere hatz-markak armatik garbitu eta Moirarenak sakatu zituen haren gainean. Moiraren gelan igaro zuen gaua eta, goizean, Moiraren izenean eta hildako emakumearen jantzietan irten zen paradoretik.

Jakina, ezin zuen bere autoa hartu. Autoa eta bertan ezkutatutako dirua Moirarenak ziren ordurako. Moira, Lillian Dillon zelako; eta Lilly, aldiz, Moira Langtry. Eta horrelaxe izango zen betiko.

–Hura nahaste-borrastea! Eta ezertarako ez, nonbait. Kontu izan dut beti, Bobok zer egingo, baina orain, gertatu denez gero… –isildu egin zen, eta pixka bat bizitu ere bai–, tira, beharbada, arnasa hartuko dut. Urteak daramatzat iruzur mundu honetatik irten nahian, eta orain kanpoan nago. Hutsetik has naiteke, eta…

–Hasita zaude –esan zion Royk–, baina ez zait iruditzen hutsetik hasi zarenik.

–Barkatu –Lilly lotsagorritu egin zen, errudun–, gorroto dut zure dirua hartzea, baina…

–Ez kezkatu, ez duzu hartuko-eta.

Momentu luze batean –betiko iraun zuen segundo bateko isiltasuna–, Lilly jarrita egon zen semeari begira. Bereak ziren begi haietan barrena begiratu eta  berea bezalako begiratua ikusi zuen. “Hain antzekoa!”, pentsatu zuen, eta berdin pentsatu zuen mutilak ere. “Zergatik ezin diot ulertarazi?”, pentsatu zuen Lillyk. “Zergatik ezin diot ulertarazi?”, pentsatu zuen Royk.

Zalantzan, bihotzean izotzezko inertzia hazten ari zitzaiola, jaiki eta bainugelara sartu zen. Aurpegia konketan garbitu, eskuoihalarekin zapla bigunak eginez lehortu eta ur tragoa edan zuen. Gero, pentsakor, ontzia berriz bete eta semeari eraman zion.

–Hara, eskerrik asko, Lilly –esan zuen mutilak, kortesia hark hunkituta, babesgabetuta.

Eta Lillyk bere buruari esan zion: “Merezia du. Lagundu egin nion estutasunean zegoenean, eta kontra egiten saiatzen bazait… Tira, hobe du ez!”

–Diru hori eraman behar dut, Roy –esan zuen–, banketxeko libreta daukat poltsan, baina horrek ez dit ezertarako balio. Ezin dut arriskatu dirua ateratzera. Ez zeukan ehuneko gutxi batzuk besterik, eta zer arraio egingo dut, ba, horrekin?

Royk erantzun zion asko egin zezakeela. Ehuneko gutxi horiek San Frantziskoraino edo oso urruti ez zegoen beste hiri batera eramango zuten. Hilabetea emango zioten lasai bizitzeko, lana inguratu arte.

–Lana! –kexatu zen Lilly–, kasik berrogei urte ditut, eta bizian behin ere ez dut lan zintzo bat izan!

–Lor dezakezu –esan zion Royk–, buruargia eta erakargarria zara. Lan mordo bat dago zuk egiteko modukoak. Bota non edo non zaborretara Cad hori. Lurpera ezazu. Cad hori ez da bat etorriko egingo duzun bizimoduarekin, eta…

–Atertu! –haserre keinu zorrotza eginez isilarazi zuen–, hor zaude zu, jarrita, nik zer egin behar dudan esaten… Morroi bat hain bihurria, non zopa bihurkinarekin jan behar baitu.

–Ez nizukeen esan beharko. Zu zeu konturatu beharko zinatekeen –Roy aurrerantz makurtu zen, erreguka–, lan zintzo bat eta bizimodu lasaia, ez duzu beste biderik, Lil. Erakutsi zeure burua pistetan edo apustuetan, eta Boboren morroiak gainean izango dituzu.

–Badakit hori, arraioa! Badakit behetik ibili behar dudala, eta horixe egingo dut. Baina, besteari dagokionez…

–Aholku ona da, Lilly. Horrixe segitzen ari naiz neu ere.

–Bai, jakina, ba! Ikusi zaitut, iruzurra uzten!

–Zergatik iruditzen zaizu harrigarria? Zeuk nahi zenuen. Behin eta berriz esan izan didazu.

–Ondo da –esan zion Lillyk–, beraz, zintzo zabiltza. Beraz, ez duzu dirua behar, ezta? Ez duzu behar, edo ez duzu nahi. Beraz, zergatik ez didazu niri ematen, arraioa!

Royk hasperen egin zuen; azaltzen saiatu zen, zergatik: ahal zen modurik egokienean azaltzen, proposamen guztien artean zailena; hau da, pertsona bati mingarri zaizun gauza bat egiten diozunean, haren onerako ari zarela. Eta, hala ere, amari hitz egiten ari zenean, haren larridura ikusten zuenean, onartu nahi ez bazuen ere, Royk, bere baitan, gozamen kasik sadikoa sentitzen zuen. Beharbada haurtzarotik zetorkion, han zituen sustraiak, beharra edo desira ezagutu eta ukatu egin zitzaizkion garaian, ukatzea onerako izango zuelako. Orain bere txanda zen. Zuzen zegoena egin ahal izango zuen –bai, zuzena zen–, ezer egin gabe. Orain orain orain putazaina zen bere puta arrastoan sartzen, haren erreguak entzuten eta beste zartako bat jotzen. Orain orain orain senar jakintsu eta indartsua zen, bere emazte kaskarina atzaparrean harrapatuta zeukana. Orain orain orain bere subkontzientea bien arteko loturari arreta jartzen ari zen, lotura lizun debekuzko eta ordu arte onartu gabeko hari. Beraz, Lilly babestu behar zuen. Diruak nahitaez eragingo zion arriskutik aparte ibilarazi behar zuen. Libre behar zuen, eskura…

–Begira, Lilly –esan zuen, arrazoituz–, diru horrek ez lizuke betiko iraungo; zazpi-zortzi urte, beharbada. Zer egingo zenuke gero?

–Tira… Pentsatuko nuke zer edo zer. Ez kezkatu horretaz.

Royk baietz esan zuen, poliki.

–Bai –esan zion–, pentsatuko duzu zer edo zer. Beste saltsaren bat. Beste Bobo Justusen bat, zapla joko dizuna eta eskuak erreko dizkizuna. Horrelaxe izango da, Lilly; horrela, edo okerrago. Orain aldatzeko gai ez bazara, artean gazte xamar zarenean, nola aldatuko zara berrogeita hamar urte dituzunean?

Berrogeita hamar? Oihartzun zaharra zuen hitz horrek, gordeta egondakoaren kiratsa, heriotza esan nahi duen leku arriskutsuaren begiratua…

Eta Carol? A, jakina, Carol. Neska zoragarria, neska desiragarria. Beharbada, ordu arte onartu gabeko loturagatik izan ez balitz, “NESKA”. Baina gauzak zeuden moduan, amu bat besterik ez, pioi bat Roy eta Lillian Dillonen arteko bizitzaren, heriotzaren, eta… maitasunaren… jokoan. Beraz…

–Beraz, horrela dira gauzak, Lil –esan zion Royk–, horregatik ezin dizut dirua hartzen utzi. Alegia…

Haren ahotsak indarra galdu zuen, haren begiek Lillyrenak saihestu nahi zituzten.

Momentu bat eta gero, Lillyk baietz esan zuen.

–Badakit zer esan nahi duzun –esan zuen emakumeak–, uste dut badakidala.

–Tira, ba… –keinu bat egin zuen eskuekin, deseroso zegoen bat-batean–, nahiko erraza da.

–Bai –esan zuen Lillyk–, nahiko erraza da. Nahiko erraza. Eta beste zerbait ere bada.

Lillyk distira berezia zuen begietan, tentsio berezi bat aurpegian, afonia gisako bat ahotsean. Mutilari begira ari zen, hura aztertzen. Hanka bat bestearen gainean gurutzatu zuen poliki.

–Gaizkileak gara, Roy. Egin diezaiogun aurre…

–Ez dugu izan beharrik, Lil. Berriz hastera noa hutsetik. Zuk ere egin dezakezu.

–Baina klase handikoak izan gara beti. Bizitza pribatuan orbangabe bizi izan gara. Izan dira zenbait gauza ezin egingo genituzkeenak…

–Badakit! Beraz, ez dago arazorik! Nik ahal dut… guk ahal dugu…

Emakumea hanka kulunkatzen ari zen poliki-poliki; intsinuatzen ari zitzaion, mutilari hizketan. Hipnotizatuta zeukan.

–Roy… zer, benetan zure ama ez naizela esango banizu? Ez gaudela senidetuta?

–Zer! –gorantz begiratu zuen harrituta mutilak–, zera, nik…

–Gustatuko litzaizuke, ezta? Jakina, baietz. Ez duzu niri esan beharrik. Ea, zergatik gustatuko litzaizuke, Roy?

Royk listua irentsi zuen minez, barre egiten saiatu zen, axolagabe. Eskuetatik ihesi zihoan dena, bere eskuetatik haren eskuetara. Bat-batean, sentimenduak argitu egin zitzaizkion, bat-batean bere burua ulertu zuen, eta izuak, pozak eta desirak esklabo egin zuten, eta mutuarazi.

–Roy… –hain leun esan zion, nekez entzun baitzezakeen.

–Ba-bai? –listua irentsi zuen berriz–, bai?

–Dirua nahi dut, Roy. Eduki egin behar dut. Zer egin behar dut horretarako?

“Lilly”, esan zuen, edo esaten saiatu zen, eta beharbada esan ere egin zuen esan nahi zuena. “Lilly, badakizu ez daukazula orain arte bezala ibiltzerik; badakizu harrapatuko zaituztela, akabatuko zaituztela. Badakizu lagundu besterik ez dizudala egin nahi. Niretzat hainbeste esan nahiko ez bazenu, diru madarikatua hartzen utziko nizuke. Baina gerarazi egin behar zaitut, nik… nik…

–Beharbada… –mutilarekin zintzo jokatu nahi zuen–, zer esan nahi duzu, ez didazula emango? Benetan, Roy? Ez? Edo bai? Iritzia aldaraz diezazuket? Zer egin dezaket lortzeko?

Eta nola esan behar zion berak? Nola esan behar zion Lillyri esaterik ez dagoena? Eta Lilly jaiki eta berarengana mugitu zen, Moira mugitu ohi zen grazia tentagarri berarekin… Moira, beste emakume heldu bat, funtsean Lilly izan zena… Lillyri erantzuten saiatu zen. Mutilaren aztoramen hura nahikoa zitzaion Lillyri.

–Zergatik ez duzu ura amaitzen, maitea? –esan zion. Eta, esker onez, arnasaldi hari ongietorri eginez, edalontzia jaso zuen. Eta Lillyk, poltsa astun hura indar guztiez eutsi eta ahal zuen bezainbat kulunkarazi zuen.

“Neure errua da”, esan zion Lillyk bere buruari. “Nola hazi dudan, beraren adina, nire adina, errieta eta zarata egiten nizkion, neba banu bezala; nire errua, nire sorkaria. Eta zer egin behar dut orain?”

Poltsak edalontzia jo eta zirtzilatu egin zuen. Poltsa ireki egin zen, eta dirua uholde berdean bota zuen. Gorriz zipriztindutako eta tindatutako uholdea.

Lillyk izututa begiratu zion mutilari. Semearen eztarritik borborka ari zen zauriari begiratu zion. Mutila jaiki egin zen aulkitik, aulkiari heldu nahian, eta kristal zati beldurgarri bat ageri zuen hatzen artean. Odola zeriola, esan zuen:

–Lil, nik… ze-zerga-tik… –belaunak tolestu zitzaizkion eta zerraldo erori zen gorriz zikindutako billetezko alfonbraren gainean.

Azkar bukatu zen dena. Lillyk azalpenik eman edo barkatzeko esan baino lehen ere… Ezer azaltzen edo barkatzeko eskatzen ibiltzeko arrazoirik baldin bazegoen, behintzat.

Besterik gabe, zikindu gabeko dirua alde batera jartzen hasi zen, billeteak metatzen. Bainugelako eskuoihal batean dirua bildu, bere arropa artean sartu, eta gelari azkeneko begiratua egin zion.

Dena garbi zegoela ematen zuen.  Semea Moirak hil zuen, bizirik ez zegoen batek. Jakina, bere hatz-markak gelako bazter guztietan zeuden, baina horrek ez zuen ezer esan nahi. Azken finean, Royren gelara joan zen bisitan mutila hil baino lehen eta, nolanahi ere, Lilly Dillon ofizialki hilda zegoen.

“Eta, beharbada, hilda nago”, pentsatu zuen. “Beharbada, nahiago nuke hilda egon!”

Bere burua besarkatu eta begiek semeari begira ziezaioten utzi zien. Bat-batean, negar-zotinak gorputza zeharkatu zion, eta emakumeak negarrari eman zion atergabe.

Igaro zen hori ere.

Barre egin zuen. Lurrean zegoen gauza hari isekaz begiratu zion kasik.

“Tira, umea, eztarria besterik ez da, ala?”

Eta gelatik eta hoteletik irten eta Aingeruen Hirian barrena abiatu zen.

Jim Thompson

Desberdintasunak eta diferentziak

Maite Imaz

Orain dela hilabete batzuk, desigualdad eta diferencia terminoak euskaraz nola eman galdera etorri zitzaigun Eusko Jaurlaritzako Itzultzaile zerbitzu Ofizialeko (IZO) Terminologia Atalera, generoaren eta berdintasunaren arloan dihardutenek gaztelaniaz biak bereizten dituztela eta, beraz, euskaraz ere bereizi beharra dauzkatela adieraziz.

Lehenengo tentazioa gauza bera esan nahi dutela pentsatu eta euskaraz modu bakarrean ematea izaten da askotan. Ohikoa da testu administratiboetan horrelakoak ikustea:

En la realización de la evaluación previa de impacto en función del género y la introducción de medidas para eliminar desigualdades y promover la igualdad que se prevén en los artículos 19 a 20 de esta ley, se ha de tener en cuenta la influencia que, en las diferencias entre mujeres y hombres, tienen los factores señalados en el último inciso del párrafo 1 del artículo 3.

Generoaren araberako eragina aurretiaz ebaluatzerakoan –legeko 19. artikulua– eta ezberdintasunak ezabatu eta berdintasuna sustatzeko neurriak ezartzerakoan –legeko 20. artikulua–, kontuan hartu behar da emakumeen eta gizonen arteko ezberdintasunetan 3. artikuluko 1. paragrafoko azken tartekian adierazitako faktoreek daukaten eragina.

Hori ikusita, pentsatuko genuke gaztelaniaz sinonimoak erabili direla eta euskaraz, berriz, ez. Baina ustezko sinonimoak ez dira sinonimo izango, dagokion arloko hizkuntza espezializatuan definituta dauden kontzeptu ezberdinak adierazten badituzte. Terminologia eta lexiko orokorra ez dira gauza bera; terminologia, hizkuntza espezializatua, konbentzio bat da: adituek kontzeptuak izendatzeko hartzen dituzten erabaki arbitrarioak, elkar ulertu ahal izateko. Kontzeptuak izendatzeko, terminoak erabiltzen dira, eta egoera ideala espezialitate eremu bateko kontzeptu bakoitzerako termino bakar bat erabiltzea, eta termino bakoitzak kontzeptu bakar bat adieraztea litzateke. Sinonimia eta polisemia desegokiak izaten dira espezialitate-eremuetako terminologian.

Kontzeptu bakoitzaren esanahiaz jabetu ahal izateko, galdera egin zigutenei testuingurua eskatu genien, eta bidali zizkiguten testuak ikusi ondoren konturatu ginen desigualdad kanpotik ezartzen den eta bereizkeria eragiten duen zerbait dela (introducción de medidas para eliminar desigualdades en función del género), eta diferencia berezko zerbait dela  (las diferencias existentes entre mujeres y hombres en cuanto a su biología, condiciones de vida, aspiraciones y necesidades). Horrenbestez, hauek izan ziren Terminologia Atalaren proposamenak desigualdad eta diferencia emateko:

desigualdad = desberdintasun

Kontzeptualki, igualdad terminoaren antonimoa litzateke; alegia, igualdad terminoa diskriminaziorik ezarekin lotzen da, eta desigualdad, berriz, diskriminaziozko egoeraren batekin.

Gaztelaniazko igualdad terminoa, bere adierarik zabalenean (igualdad de oportunidades, igualdad de acceso a la justicia, principios de  igualdad y progresividad…), berdintasun euskaratu da orain artean, eta, normala denez, generoaren arloan ere berdintasun erabili da (ia) sistematikoki. Hortaz, berdintasun terminoari eutsi egingo genioke, erabiltzaileen artean oso finkatuta dago eta.

Berdintasun kontzeptuaren aurrez aurre (edo antonimo gisa) desberdintasun proposatu dugu. Egia da beste aukera batzuk ere bazirela; esaterako, ezberdintasuna, berdintasunik eza, bereizkeria… Gure ustez, baina, behin berdintasun kontzeptua finkaturik, erro bereko izendapena erabiltzea komeni da kontrako esanahia adierazteko, kontzeptuak identifikagarriagoak izan daitezen.

Kontzeptuen identifikagarritasunaz gainera, terminologia-lanean aintzat hartu beharrekoa izaten da forma jakin batek eratorbiderako ematen dituen aukerak. Ari garen adibidean, igualdad (de género) eta desigualdad(es) (de género) izendapenek igual (trato igual) eta desigual (justicia desigual, atención desigual) adjektiboak erabiltzeko aukera eskaintzen dute. Euskaraz ere beste horrenbeste egitea komeni da, ahal dela, eta berdintasun eta desberdintasun hitzek horretarako aukera ematen dute, berdin eta desberdin adjektiboen bidez.

diferencia = diferentzia

Gaztelaniazko diferencia (de género) substantiboa diferentzia proposatu dugu. Ohartu gara beste ordain batzuk ere proposatu direla: alde(ak) eta ezberdintasun(ak), esaterako…, baina ikusirik ezen, gaztelaniazko testuetan, diferencia izena ez ezik diferenciado eta diferente adjektiboak ere erabiltzen dituztela kontzeptu beraren inguruko gertakariak izendatzeko (trato diferenciado, tratar de manera diferente…), euskaraz ere kategoria gramatikala aldatzeko aukera eskaintzen duen forma proposatzea komeni dela iruditu zaigu, eta diferentzia izena egokia da horretarako (diferente adjektiboa erabiltzeko aukera ematen digulako), alde(ak) ez bezala. Beste aukera (ezberdintasun) ez zaigu batere funtzionala iruditzen, desberdintasunak eta ezberdintasunak bereizten hastea oso nahasgarria iruditzen zaigu-eta.

Amaierako xedapen berezi bat lege testuetan

Oskar Arana Ibabe

Hizkera juridikoaren normalizazioak ekarriko du, edo ekarri beharko luke, batzuetan aurkitu ohi dugun bitasun terminologikoak bateratzera jotzea, ondoko hizkuntzetan bezala. Zenbat eta finkatuago hizkera juridikoa, orduan eta erabiltzen errazago, orduan eta bere xederako egokiago eta eraginkorrago, orduan eta fidagarriago komunitate juridikoko kideentzat, abokatu, epaile, funtzionario nahiz herritarrentzat. Nahiz eta gehiena konbentzioa izan hizkera juridikoan ere, hau da, itun moduko bat, eta nahiz eta bitasun terminologikoa bera ere itundua edo konbentzioz onartua izan daitekeen, ez dirudi hori ontzat ematen duenik metodologia terminologikoak. Badira zenbait urte zuzenbiderako ezinbestekoak diren hainbat testu itzuli zirela euskarara, zuzenbide pribatuaren nahiz publikoaren bizkarrezurra eratzen duten testuak, nolabait esatearren. Hor dira, besteak beste, kode zibila, zuzenbide pribatuan; zigor kodea, zuzenbide publikoaren adarretako batean; edo administrazio-prozeduraren legea, administrazio-zuzenbidean. Eta, harrezkero, hainbat eta hainbat lege eta kode, corpus juridiko euskaratu handi samarra eta aski eratua ekarri digutenak. Koskak leuntzea ere eginbeharra dukegu, beraz, haien arteko koherentziarik eza berdindu beharra, beharbada. Batzuetan, koska horiek terminologikoak izaten dira; beste batzuetan, hizkeraren beste alderdi batzuei dagozkie, ez baitira urteak alferrik igaro, terminologiarako bezala beste arlo batzuetarako ere. Itzultzaileok, tarteka, eguneroko lanean, koska horiek atzematen ditugu, edo atzeman uste ditugu, eta ikerketatxoren bat egin eta koska horiei irtenbiderik ez aurkitzea ere sarri samar gertatzen zaigu. Baliteke ondoren aipatuko dudana kasu horietakoa izatea. Hara:

Gaztelaniazko expreso/tácito bikoteaz ariko naiz.

Frantsesez eta ingelesez, forma beretik abiatzen dira, eta honela definitzen dituzte (zuzenbidearen erabileremuko adiera-markarekin frantsesez):

Frantsesez:

exprès, esse: En droit. Qui exprime formellement la volonté de qqn. Il y a deux conditions expresses. Défense expresse. (Le Robert)

Zeinak, bide batez, Orotarikoan espres artikuluan jasotzen den lehenbiziko adierako lehenbiziko adibidearekin bat datorrela ematen baitu:

Espres

1. Expreso. Eztrauzuegu manamendu expresez defendatu etzinezaten irakats izen horretan? Lç Act 5, 28 (He expresez; Dv hertsiki, Ol zorrozki). Eta hil baino lehen eman zian kargu exprez bere domestikoer. Tt Arima 118.

Ingelesez:

express (adj): Specific or precise; directly and distinctly stated; not merely implied (wikipedian).

I gave him express instructions not to begin until I arrived, but he ignored me.

This book cannot be copied without the express permission of the publisher.

Europar Batasuneko IATE terminologia-bankuan:

ES conformidad expresa de las partes
DE ausdrückliche Zustimmung der Parteien
EL ρητή συναίνεση των διαδίκων
EN express consent of the parties
FR accord exprès des parties
IT espresso consenso delle parti
PT acordo expresso das parte

LAW (Council)

ES consentimiento tácito
DA stiltiende samtykke
EL σιωπηρή συναίνεση
EN implied consent
FI hiljainen suostumus
FR consentement tacite
IT consenso tacito
NL stilzwijgende toestemming
SV tyst samtycke

Euskaraz zer dugun galdetuz gero, Euskaltermek:

consentimiento expreso: adostasun adierazi/esanbidezko adostasun

consentimiento tácito: isilbidezko adostasun

acto expreso: egintza espresu (4. Ponderazio-markarekin)

Eta Euskara Juridikoaren Atariko glosategi juridikoak:

actos expresos y presuntos/Egintza espresu eta presuntziozkoak

Administrazioarekiko auzien jurisdikzioari buruzko legea aipatuz iturritzat.

Eta,

ebazpen espresu/resolución expresa

Lan-prozedurari buruzko legea aipatuz iturritzat.

Testu nagusietan zer dabilen ikusiz gero, berriz:

Kode Zibilean:

A los efectos de la constitución o cesión de  derechos sobre bienes en tránsito, éstos se considerarán situados en el lugar de su expedición, salvo que el remitente y el destinatario hayan convenido, expresa o tácitamente, que se consideren situados en el lugar de destino.

Igarobide-ondasunen gaineko eskubideak eratu edo lagatzeari dagokionez, ondasunok nondik igorri eta bertan daudela ulertuko da, salbu eta igortzaileak eta jasotzaileak esanbidez edo isilbidez hitzartu dutenean ondasunok helmugan daudela ulertzea.

Administrazio-prozeduraren legean:

f) Los actos expresos o presuntos contrarios al  ordenamiento jurídico por los que se adquieren  facultades o derechos cuando se carezca de los requisitos esenciales para su adquisición.

f) Ordenamendu juridikoaren aurkako egintza adieraziak nahiz presuntziozkoak, baldin eta egintza horiek ahalmen edo eskubideak eskuratzeko bide ematen badiete, horretarako funtsezko betekizunak ez dituztenei

Beraz, acto expreso: egintza espresu, adierazi, esanbidezko / acto presunto: egintza presuntziozko; acto tácito: isilbidezko, edo consentimiento expreso: esanbidezko adostasun, adostasun espresu / consentimiento tácito: isilbidezko adostasun aukerak dabilzkigu, oraintxe bertan indarrean dabiltzan testuetan.

Bateratasun terminologikorik eza, erabilerak ebatziko du agian, denborarekin, eta ez dago zertan kezkatu.

Dena den –eta litekeena da, nolanahi ere, hor aipatu dudan hori ez izatea adibiderik egokiena orain esango dudana argitzeko–, batzuetan aipatu izan da, zuzenbideko eta administrazioko testuak itzultzen dabiltzanen artean, ea komeniko ote litzatekeen indarrean diren testuak eguneratzea joan deneko urteotan hizkera juridikoaren hainbat arlotan –ez soilik terminologiarenean, baita joskeran eta puntuazioan ere– izan diren aurrerapenen arabera. Ez dakit ba ote den munduan beste inon antzeko egoerarik, alegia, ba ote diren hizkuntza txikiagoak, gurea bezala, ondoko hizkuntza handiagoek zuzenbide- eta administrazio-hizkeran duten mailara iristeko ahaleginean baliabideak eta moldeak berritu eta eguneratu dituztenak eta, zuzenbidearen arloa ere bereganatu ahala, ohartu direnak ezen, indarrean diren lege-testuen edukiari dagokion legezko aldaketarik izan ez denean ere, badagoela horien testu itzuliak eguneratzeko beharra eta, hartara, are indarrean diren testu itzulien aldaera eguneratuak berriro argitaratu beharra ere, legezko indarrez. Hots, litekeena dela hizkuntzaren normalizazioaren poderiozko indargabetze eta berrargitaratzeak egin beharra, nahiz eta jatorrizko hizkuntzazko lege-testuak berean iraun. Ez dakit ba ote den munduan hori egiteko aukera ematen duen lege-ordenamendurik, ez eta nola egiten den ere. Baina hainbat bider aipatu izan da kontu hau, eta ez du irtenbide errazik. Beharbada, lege- eta zuzenbide-arloko itzulpenean, euskarak klausula berezi bat beharko luke lege-ordenamenduan, azken xedapen moduko bat, honako hau edo antzeko zerbait esango lukeena: «Aukeran izango dute euskara ofizial den lurraldeetako agintariek gaztelaniazko, frantsesezko eta ingelesezko lege-testu jatorrizkoen itzulpen bidezko testu euskaratuak aldatzeko, edukiari ezertan eragin gabe, euskara juridikoan eta administratiboan gertatzen diren berrikuntza, hobekuntza eta garapen terminologiko, joskerazko eta estilozkoen arabera, eta Euskaltzaindiaren arau berrien arabera, jatorrizko testuak bere hartan inongo aldaketarik gabe iraun arren».

Zer, bestela?

Zaldi esnea?

Eneko Bidegain

Hedabideren batean zaldi-kume entzun edo irakurri nuenean, zerbait bitxi iruditu zitzaidan. Nik beti entzun nuen pottoko (nahasi behar ez dena pottoka-rekin) erraten zitzaiola delako «zaldikumeari». Edo bestela moxal. Behiarena txahala edo ahatxea den bezala, ardiarena, bildotsa edo arkumea, ahuntzarena pitika edo antxumea, oiloarena txita… «Zaldikume» entzutea, «behikume», «ardikume» edo «oilokume» entzutea bezalatsu dela iruditzen zait, edo, hobeki erran, «idikume» edo «zikirokume» entzutea bezala. Nire harridurarako, ordea, hiztegiek onartzen dute «zaldikume» hitza.

Laborariak dio bere bizian ez duela behin ere zaldirik erditzen ikusi. Behin «zaldi esneari» buruzko erreportaje bat entzun nuen. Zaldiari errapea bilatzen dionak beharko du pazientzia, ordea. Errapea duena eta erditzen dena behorra da, ez zaldia. Zaldia, berez, ar zikiratua da, eta arrari garainoa deitu ohi zaio.

Baina «zaldia» hitz generikoa ere bada, cheval, caballo, edo horse bezala. Galdera da, mendiko behorrak kenduta, lasterketetakoak, western filmetakoak, zer diren: arrak, emeak ala zikiratuak? Berez, zikiratzen dira indar gehiago izan dezaten. Dena den, onartu beharko da, hitz generiko gisa erabiltzen dela denak izendatzeko. Baina zehaztu daitekeenean, edo genero zehatz batez ari garenean, hitz generikora jo behar ote dugu?

Nahiz eta hitz generikoa izan, frantsesera joz, ez dut aurkitu «lait de cheval»-ik, eta Google-en bilaturik ere, «lait de jument» atera zait. Zuzen, euskaraz «behor esne» behar litzatekeen bezala.

Maribistako

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Hitz batzuek iragan denborako oihartzunak ekartzen dizkidate atzera, nire haurtzaroko koloreei, batzuetan margul besteetan bizi ageri zaizkidan irudi eta lurrinei atxikiak daudelako nolabait nire bihotz-burmuinetan. Eta holako hitz bat duzue gaur honat ekarri nahi dudana: maribistako.

Maribistako da hitz bat garai bateko Iruñeko erdaldunen ahotan noizean behin aditzen zena, gure auzoan ohiko samarra zenean aditzea «dicen que va a langarrear», «se están muriendo los zugarros», «no seas zacarro» edo «me tendrás que dar algo a ordea»; eta Unzu erostetxeetara amarekin tapaki bat erostera joan eta saltzaileak normal-normal esaten zuenean «qué le parece esta manta, señora, es muy gosho». Zeren, blog honetan agertutako Gaztelaniaz, nik beti «abuela» testuak eragindako iritzi-trukean aipatu zen bezala,  Iruñean ere euskarazko hitz anitz agertzen baitziren gaztelaniazko solasetan, hiztunen oharkabean maiz, euskal jatorrizkoak zirela jakin gabe erabiltzen ziren-eta askotan.

José María Iribarrenen Vocabulario Navarrok honela dio:

MARIBISTACO. De maribistaco: Aplícase a los objetos de bonita apariencia, pero de corta duración y pésimo resultado; a las engañifas. (Tierra Estella, Puente la Reina, Pamplona, Montaña).

Hauxe, berriz, Antzingo Udalaren (Egaibar, Lizarrako merindadea) web-orrian irakurgai dagoen hiztegiak, hango hizkeraren euskal jatorriko hitzak biltzen dituenak:

MARIBISTAKO: así le dicen todavía en una familia del pueblo a lo de mucha apariencia pero de poco valor: «Es un vestido de maribistako».

Baztango Mintzoa: gramatika eta hiztegiak ere badakar:

maribistako (maribisteko) ‘itxura egiteko bakarrik balio duena’: unek eztu balio, au maribisteko bat da.

Eta Elhuyar eta Labayru hiztegiek jasotzen ez badute ere, Orotarikoan badago (mari-bistako), aurreko adibide bera agertzen delarik, besteak beste.

Euskalerria Irratiko Pipitaki-papataki lehiaketan maribistako hitza proposatu zuten (orain dela 16-18 urte) eta, entzuleek esandakoaren arabera, Nafarroako eskualde askotan erabiltzen zen (da?).

Egun, gehien-gehiena maribistako den honetan (arropak, gailuak, gure ondasunak eta jendaurreko jarrerak), bitxia gure solas eta testuetan hitz horren hain premia txikia sumatzea.

Itzultzaileon kontzientzia feminista… ala matxista?

Aiora Jaka Irizar

Euskaldunok beti poztu izan gara euskararen genero-bereizketa ezaz, batez ere inguruko erdarak maskulinoaren mendeetako nagusitasunari aurre egin eta arazoari irtenbide asebetegarri bat emateko ahaleginean formula astun (los/las ciudadanos/ciudadanas vascos/vascas…) bezain barregarriak (personas infantiles) asmatzen ikusten ditugun garaiotan. «Eskerrak guk ez dugun halakoen beharrik! —pentsatzen dugu maiz, kopetako izerdia lehortzearekin batera—. Behingoagatik, euskara askoz ere sinpleagoa da!». Bada, azkenaldian, behin baino gehiagotan bihurtu zait arazo itxuraz hain erraza dirudien auzia, hainbat itzulpenen aurrean beste hizkuntzetako itzultzaileek hartu behar ez duten erabaki bat hartzera behartuta ikusi izan dudalako neure burua.

Erdaretako maskulino generikoa euskaratzeko ez daukagu inolako arazorik: les politiciens français, esaterako, «frantses politikariak» itzuliko genuke, eta kitto. Arazoak, ordea, genero-marka orokorra ez, baizik eta espezifikoa denean sortzen dira (edo sor daitezke, behintzat): un amigo «lagun bat» da, jakina, baina una amiga ere berdin-berdin da «lagun bat». Kasu askotan horrek ez dauka garrantzirik, eta ez dugu «emakumezko lagun bat» edo «gizonezko lagun bat» itzultzeko beharrik sentitzen, erdal izen-sintagmak daukan informazio gehigarri hori euskaraz testuinguruak ematen duela iritzita edo informazio gehigarri hori testua ulertzeko ezinbestekoa ez dela pentsatuta.

Dena den, esango nuke halakoetan ere gure kontzientzia matxista gailentzen zaiola maiz gure kontzientzia feministari: ziur naiz hamar itzultzailetik bederatzik ez lukeela inolako arazorik izango hau honela itzultzeko: Un taxista ha sido detenido por conducir ebrio > «Taxi-gidari bat atxilotu dute mozkortuta gidatzeagatik». Aldiz, goiburua femeninoan balego, Una taxista ha sido detenida por conducir ebria, uste dut bati baino gehiagori bonbillatxoa piztuko litzaiokeela, eta femenino hori euskarazko goiburuan nola txertatu hausnartzeari ekingo liokeela. Kazetariek ez lukete arazo handiegirik izan behar halakoetan, goiburuan zehaztu ez arren azpitituluan edo gorputz-testuan adieraz bailezakete taxi-gidaria emakumezkoa dela: «Taxi-gidari bat atxilotu dute mozkortuta gidatzeagatik. Emakumeak positibo eman zuen poliziaren kontrol batean», esaterako. Baina itzultzaileok, batez ere literatura itzultzean, ez ditugu eskuak hain libre izaten, eta askotan ez da hain erraza izaten genero-kontu horiek itzultzea.

Esku artean dudan itzulpen batean, behin baino gehiagotan gertatu zait ataka estuan geratzea, emakumezkoaren marka sartu ala ez sartu. Eta guztiz amorrarazi nau konturatzeak maskulinoaren kasuan ez dudala planteatu ere egin gizonezkoaren marka sartzea, hasieratik «normala» egin baitzait pertsonaia jakin bat gizonezkoa izatea. Esate baterako: itzultzen ari naizen ipuin bateko bi pertsonaia nagusiak «gizona» eta «emakumea» dira. Une batean, bi pertsonaia horiek taxi batean sartzen dira, eta, beraz, hortik aurrerako eszenan hiru pertsonaia daude: gizona, emakumea eta taxi-gidaria. Ipuin osoan zehar taxi-gidaria gora eta taxi-gidaria behera aritu naiz, ziurtzat joaz irakurlearen buruan taxi-gidari hori gizonezko gisa gorpuztuko dela, jatorrizkoan bezala. Aldiz, beste ipuin batean, gizonezko protagonistari iseka eginez hurbiltzen zaio une batez «lagun bat», baina, hara!, kasu honetan, emakumezkoa. Eta hortxe nire zalantza: zehaztu behar ote dut lagun hori emakumezkoa dela? Gizonezkoa balitz, ziur ez nukeela zalantzarik izango «lagun bat» jartzeko. Baina, emakumezkoa izanik, zehazteko beharra sentitzen dut, «lagun bat» jarriz gero irakurleek ere gizonezko baten irudiarekin lotuko dutelako uste ia osoan (gogora datorkit hemen Iban Zalduaren ipuin bat, irakurleak lotsaren lotsaz gorritzea lortzen duena, bukaerara arte ez baitira konturatzen protagonista emakumezkoa dela).

Beraz, zer egin behar dugu itzultzaileok horrelakoetan? Zer da kontzientzia feministaren arabera itzultzea? Pertsonaia jakin bat emakumezkoa dela zehaztea, ustez-eta bestela irakurleek gizonezko batengan pentsatuko dutela? Ala generoak zehaztu gabe uztea (jatorrizkoak ez baldin badu, noski, beste inon generoa zehazten duen beste hitzik erabiltzen), irakurleen kontzientzian generoen bereizkuntza gaindituta dagoelako esperantzan? Ala are, zenbait itzulpen-teoria feministak proposatzen duen bezala, jatorrizkoan ageri diren genero-markak nahierara manipulatzea, itzulpenean irakurketa berriak iradokiz? Jakina, hemen ere, beste hainbat itzulpen-auzitan bezala, ez dago erantzun bat eta bakarrik; kasuaren arabera erabaki baten ala bestearen alde egingo du itzultzaileak. Nolanahi ere, halakoek argi uzten dute itzultzaileak ezin duela inoiz «neutroa» izan, ondorio garrantzitsuak izan ditzaketen erabakiak hartzera behartuta baitago etengabe.