Cabrera Infanteren igelaren karrazkak

Xabier Olarra

Aurreko batean aipatu nuen Lino Novás Castillo idazle eta itzultzaile galego-kubatarrak Hemingwayren Agurea eta itsasoaren itzulpenean egin zuen irristada, lehoi soilak itsas lehoi bihurtzea, alegia. Ikus Guillermo Cabrera Infanteren Tres tristes tigresen bere pertsonaia baten bidez zer dioen kontu horretaz (edo, garbiago, geroago egin zioten elkarrizketa interesgarri honetan: http://www.trans.uma.es/pdf/Trans_5/t5_207-215_SJillLevine.pdf).

Besterentzat hain neurri zorrotza erabili zuenak bere buruarekin zer moduzko neurriak erabiltzen zituen jakin nahirik, hurbildu naiz berriki haren Dublinesesera, 1972 Lumenek eman zuen Dublinersen haren bertsiora alegia, ea idazteko eta itzulpenerako trebeziez gain zoologia ere (eta taxonomia biologikoa, zehazki) menderatzen ote zuen.

Cabrera Infanteren Dublineses, esan beharra daukat lehenik, aise irakurtzen den liburua da, jatorrizkoaren ordain egokia iruditzen zait bi testuak alderatu ditudan kasuetan, nahiz eta, konparaketa zorrotza eginda, hemen ere aurkituko dugun irristadaren bat edo beste han-hemenka, Cabrerak ere, Homerok bezala, egiten baititu tarteka bere lo-kuluxkak.

Eta beste itzulingururik gabe, goazen harira. Hona zer aurkitzen dugun, Joyceren Dubliners ixten duen kontakizunean, The dead/Los muertos narrazioan (bidenabarrean, oraingo itzulpenetan izenburua pluralean ematen da, ingelesezko anbiguoa zehaztuz. Baina frantsesezko eta italierazko lehenbiziko itzulpenetan Le mort, eta Il morto, ikusi ditut. Izan ere, ipuinak gazterik hildako BAT du gai nagusia. Hori, dena dela, beste baterako utzi beharko):

“Can’t you see that I’m as hoarse as a crow?” said Mr. D’Arcy roughly (Dubliners, The Dead).

–No se dan cuenta de que estoy más ronco que una rana? –dijo Mr. D’Arcy bruscamente. (Dublineses, Guillermo Cabrera Infante, Lumen, Barcelona 1972).

–Ez al duzue ikusten beleak baino karrazka handiagoa egiten dudala? –esan zuen D’Arcy jaunak, zakar (Dublindarrak, Irene Aldasoro, Alberdania, 1999).

–Ne voyez-vous pas que je suis rauque comme un crapaud, dit M. d’Arcy rudement.

Hasteko, esan beharra dago, zehaztasun gehiegitan sartu gabe, crow hori corvidae generoko hainbat espezietako hegazti sail luze bat izendatzeko erabiltzen dela. Beraz, crow = bele, erroi da, eta ez inola ere ez rana ez crapaud (apoa, frantsesezko itzultzailearen ordaina), zoologiaren ikuspegitik behintzat. Zenbat itzultzaile, hainbat itzulpen?

Orduan, nondik dator aldaketa nabarmen hori? Cabrerak «crow» zegoen tokian «frog» irakurri ote du? Ez dirudi horrelakorik gerta zekiokeenik besterenak epaitzerakoan hain begi zorrotza izan duenari, nahiz eta irakurketa okerrak eta horien ondoriozko itzulpen aldrebesak denok egin ditugun.

Badirudi beste zerbait gertatu zaiola, ingelesaren bere ezagupen sakonaz arrandian ibili dela edo nola edo hala nabarmentzeko moduren baten bila. Izan ere, jakintsuegiaren hanka-sartzea dirudi beste ezer baino gehiago.

Marrantatua, eztarri-lakartua edo erlastua egotea, hain zuzen ere, bi piztia horiek oinarri hartzen dituzten honako bi esamolde desberdin hauen bidez ematen da ingelesez, Google doktorearen laguntzaz aise egiazta daitekeen bezala:

1. hoarse as a crow = very hoarse. (Belea bezain erlats = oso erlats)
2. have a frog in your throat = to have difficulty in speaking because your throat feels dry and you want to cough (hitz egiteko zailtasunak izan, eztarria lakartua izatearen edo eztul egin beharraren ondorioz)

Beraz, erlastua edo «eztarria lakartua» izatearen ideia hori adierazteko bi modu horiekin koktel bat egin du gure kubatar ospetsuak, eta horren itzulpena zerbitzatu digu, kulturen arteko mestizajera bere ekarpen berezia egin nahirik edo. Kontua da gaztelaniaz «ronco como una rana» ea ezagutzen al duen Google jaun orojakileari galdetuta, «eroarena» egiten duela, ez dugula inolako erantzun taxuzkorik jasotzen halako bidea hartzeari leku egingo liokeenik. Beraz, zilegi da aldrebeskeriatzat edo nabarmenkeriatzat hartzea.

Arrazoi zoologiko edo taxonomiko «hertsi» horietatik ihes egitera behartzen zuten arrazoi literarioak hartzen ote ditu babesetarako gure kubatar arnegatuak? Ez dakit. Kubako bere haurtzaroan aurkitu ote zituen horretarako motiboak? Auskalo. Nik, ikuspegi literariotik, ohiko bidetik ibiltzekoak aurkitu ditut, holako ateraldiekin ez nabarmentzekoak, alegia.  Izan ere, ba al dago inolako justifikaziorik, kasu honetan, belea igel bihurtzeko?

Argiago esateko, Hilak izenburua duen narrazio batean, zerk eransten dio giro beltzagoa, ilunagoa, siniestroagoa, parte txarrekoagoa kontakizunari, igelak ala beleak? Dudarik duenak irakur beza –esate baterako– Edgar Alan Poeren The Raven (edo, Jon Miranderen bertsioan nahi izanez gero, Bela).

Quandoque bonus dormitat Homerus (eta III)

Xabier Olarra

Gaurko «pherediki» honetan Ulyssesi eta haren itzulpenei helduko diet berriro, azkenekoz oraingoz, eta intsentsuaz ariko naiz, Eliza Katolikoaren errituetan erabiltzen den erretxin-hauts usaingozo hori garraiatu eta erretzeko erabiltzen diren ontziez, zehazki.

Hona Ulisesen lehenbiziko orrialdeetan ageri den esaldi bat, eta aurreko artikuluan aipatu nituen itzultzaileen ordainetan nola ageri den:

So I carried the boat of incense then at Clongowes (Ulysses, I. episodioa).

– Halaxe eramaten nian nabeta Clongowesen. (X. O. lehen zirriborroan)
– Halaxe eramaten nian intsentsu-ontzia Clongowesen. (X. O. 2015eko argitalpenean)

– Así llevé yo aquella vez el incensario en Clongowes. (Salas Subirat, 1947 eta 2015eko berrinprimaketa batean)
– Así llevaba yo el incensario entonces en Clonglowes) (Valverde, 1976)

– Del mismo modo llevé la naveta con incienso entonces en Clongowes (García Tortosa-Venegas Lagüens, 1999)

– Daquesta manera portava l’encenser aleshores, a Clongowes. (J. Malafré, 1981)
– Era así como levaba daquela o incensario en Clongowes. (Eva Almazán eta beste hiru, 2014)

– C’est ainsi que je portais l’encensoir à Clongowes (Morel, 1929)
– C’est ainsi que je portais la navette d’encens jadis à Clongowes (Aubert et alii, 2004)

– So trug ich damals den Weihrauchkessel in Clongowes. (Georg Goyert, 1927)
– So hab ich das Weihrauchschiffchen getragen damals in Clongowes. (Hans Wollschläger, 1975)

– Cosí un tempo portai il bossolo dell’incenso a Clongowes. (G. Celati 2013)
– Così reggevo il bossolo dell’incenso in quel tempo a Clongowes. (Giulio de Angelis, 1950)

Argi eta garbi dago Eliza Katolikoaren hainbat erritutan erabiltzen diren bi tresna diferente direla: intsentsua eramateko ontzia bata (nolabaiteko itsasontzi-eitea izan ohi duena, eta naveta, navette, navicella nahiz ingelesezko «boat» eta Schiffchen) eta intsentsua erretzen dena eta usain gozoko kea zabaltzeko  erabiltzen dena  bestea (intsentsario, intsentsatzeko edo intsentsu-ontzi, OEHn agertzen denez).

Googlek, ahalegin handirik gabe, berehala ematen dizkigu biak. Eta hona hemen goian aipatutako hizkuntza horietan nola bereizten diren:

Kontua da Joycek oso ondo bereizten zituela biak, gaztetan katoliko sutsua izan baitzen, eta halaxe ageri da Artistaren gaztetako portretan, kasuan kasuan egokia den hitza: thurible bi aldiz eta censer bizpahiru aldiz.

he had shaken the thurible only slightly like such a one,

He would never swing the thurible before the tabernacle as priest.

The earth was like a swinging swaying censer

Ulisesen Joycek oroitzen duen eszena Portretan ere ageri da. Oraingoan ez da ageri «boat of incense», baina bai, ordea, «boatbearer», ‘intsentsu-ontziaren eramaile’ alegia.

He remembered the summer evening he had been there to be dressed as boatbearer.

Intsentsuaren kaxa eramateko janztera hara joan zeneko uda arratsa (Irene Aldasoro, 1992)

Hor goian aipatutako intsentsu arteko peregrinazio horretan honako hauetaz ohartuko gara:

1. Bai alemanera, bai frantsesera, bai gaztelaniara egindako lehen itzulpenetan bi tresnak nahastu dituzte itzultzaileek, eta jatorrizkoan ageri den «boat of incense» (intsentsua eramateko ontzia, nabeta) «intsentsario» bihurtu dute. Joycek berak «gainbegiratu» omen zituen bi itzulpenetan ageri da akats hori. Frantsesezkoak beste bi gainbegirale ere izan zituen (Stuart Gilbert, Valéry Larbaud), baina inor ez zen ohartu edo ez zion garrantzirik eman.
2. Hiru hizkuntza horietara egindako bigarren (frantsesera eta alemanera) edo hirugarrenean (gaztelaniara) akatsa zuzendu dute.
3. Gaztelaniara Valverdek 1976an eta geroago Malafrék katalanera eta Eva Almazánek eta beste hiruk galegora egindakoetan, abiapuntuko frantsesezkoa bidelagun harturik agian, ez dute akatsa zuzendu.
4. Akatsaz oharturik, euskarazko lehen bertsioan «nabeta» jarri nuen, hala ageri delako UZEIren Erlijio-hiztegian eta Elhuyarrenean. Bigarrenean, ordea, emandako hitzaldi batean entzuleek iradokitako bidetik, «intsentsu-ontzi» utzi nuen, horrek ekar zezakeen nahastearen jakinaren gainean.
   Orduan ez nuen aztertu ahal izan Artistaren gaztetako portreta, eta orain ikusi dut han Irene Aldasorok  thurible, censer = «intsentsu-ontzi» egiten duela eta boat of incense = «intsentsuaren kaxa».

Eta zer ateratzen dugu intsentsu arteko peregrinazio luze honetatik? Nik, behintzat, bitarteko itzulpenak erabiltzen direnean kontu handiz ibili behar dela ikasi dut, are nolabaiteko mirespena diegun itzultzaileen lanez baliatzean, oroituz itzultzailerik onenek ere tarteka kuluxkaren bat egiten dutela.

Garbi dago horrelako akatsek ez dutela baliogabetzen, berez eta besterik gabe, itzulpen bat, are gutxiago Ulisesen  tamainakoa, baina jainkozkotasun merezigabea bere lekuan jartzeko balio dezake.

Bestalde, gure gazte-denboran Salas Subiraten «itzulpen txarra edo oso txarra» omen zenean trabatuta J. M. Valverderenera itxaropenez beterik pasatzen ginenean «hura ona edo oso ona» zelakoan, ez ginen Lur Agindura besterik gabe iristen. Valverdek izan zuen bere itzulpenaren zuzenketa egiteko aukera, Hans Walter Gablerrek 1984an egindako edizio kritikoaren aitzakiarekin Lumenek 1988an egin zuen argitalpen berrian («Esta edición sigue exactamente las directrices de la edición crítica Garland, New York, 1984»).

Pena da Valverde goraxeagoko adibidean eta aurreko artikuluan aipatutakoan ageri diren akatsak zuzentzeko aukeraz baliatu ez izana, zuzenketa batzuk egin baitzituen testuan, 1988ko argitalpeneko Itzultzailearen oharrean dioskunez: «En esta nueva edición he podido retocar mi traducción, en dos sentidos: ante todo, he corregido algún error tipográfico y he modificado alguna palabra o frase en forma que ahora me ha parecido más feliz». Esaldi hori irakurrita, badirudi ez zuela berrikuspen sakonik egin nahi izan. Agian intsentsu gehiegi arnastu izanak galaraziko zion bere lanari begi zorrotzagoz erreparatzea.

Dena dela, Ulisesen gaztelaniazko nahiz frantsesezko bertsio berrietan hemen eta aurreko artikulutxoan aipatutako akatsak eta beste asko zuzenduta aurkituko ditu irakurleak. Eta euskarazkoan, berriz, goian ageri den moduan.

Quandoque bonus dormitat Homerus II

Xabier Olarra

Aurrekoan Lino Novás eta Agurea eta itsasoan hark egindako irristada bat nuen hizpide, eta oraingoan Ulysses gaztelaniara itzultzearekin bere osperik handiena lortu zuen itzultzaile bat ekarriko dut gogora, José María Valverde, eta haren Ulisesko irristada pare bat.

Gogoan dut Maria Garikanok Hotsa eta ardaila (The Sound and the Fury, William Faulkner) argitara eman zuenean esan zuela akats nabarmenak aurkitu zituela gaztelaniazko itzulpenean, eta horrek ulertezin eta zentzurik gabe bihurtzen zituela hainbat pasarte. Han Benji pertsonaiaren diskurtsoaren imitazioak (pertsona atzeratua) pasarte horien zentzugabetasuna oharkabean pasatzea errazten zuen, eta itzulpen-konparaketa sakon batek bakarrik jar zezakeen hori agerian.

Ulisesen edo Hotsa eta ardailaren irakurketaren zailtasunak noiz edo noiz itzultzailearen lan pattal edo aldrebesari egotzi izan zaizkio (Borgesek edo Gabriel García Márquezek Ulisesen gaztelaniarako lehenbiziko itzulpena, José Salas Subiratena, ederki larrutu zuten –«mala» edo «muy mala» zela esanez zakarrontzira botaz–, nahiz eta itzulpen hura, ni bezalako zenbaiti gaztetan eztarrian trabatu zitzaiguna, oraindik ere gaur egun argitaratzen den, batez ere Atlantikoaz haraindian), baina obra horien berezko zailtasunari eman izan zaie gehienetan irakurgaiztasunaren errua. Ez naiz hasiko besterik gabe itzultzaileen lanaren alde, baina lasai esango dut hain txarra omen zen itzulpen haren ondoren gaur hizpide izango dudan –eta hainbatek hainbeste famatu izan duten– J. M. Valverderenarekin ere berdintsu trabatu nintzela, irakurle helduxeagoa nintzen garaian bigarren aldiz heldu nionean irlandarraren maisulanari. Ez dut honekin esan nahi zailtasunak, funtsean, itzulpen horietako akatsen edo irristaden ondorio direnik, baizik eta, batzuetan, lortutako fama edo fama txarra ez dagoela beti erabat justifikatua.

Aurreko artikuluan irakur daitekeenez, Guillermo Cabrera Infanteren pertsonaietako batek Tres tristes tigresen esaten zuen Agurea eta Itsasoaren lehenbiziko orrialdean hiru akats nabarmen aurkitu zituela. Hala ere, esan beharra dago pasarte horretan bi pertsonaia agertzen direla eta bien arteko elkarrizketan batak oso aintzat hartzen duela Lino Novás itzultzailea, eta besteak, berriz, oso txartzat daukala. Idazlearen beraren iritziaz gehixeago jakin nahi duenak hona jo dezake:  http://www.trans.uma.es/pdf/Trans_5/t5_207-215_SJillLevine.pdf

Gaur J. M. Valverderen itzulpeneko adibide bat aipatuko dut –irristada bat–, nahiz eta beharbada ez den oso dotorea bere buruaren defentsan argudiorik eman ez dezakeenari horrelako eztenkadak ematea. Baina, itzulpen horrek defendatzaileak eurrez dituenez, agian aterako zaio baten bat alde.

Erdi txantxetan Twitterren Ulisesen zatiak ematen hasi nintzenean, jatorrizkoa neure kabuz itzuli ondoren J. M. Valverderen bertsioarekin konparatzen nuen, nire desbiderapenak zenbatekoak ziren ikusteko, eta haren arabera hasi nintzen nirea «txukuntzen», hark zituen defendatzaileen jarraitzaile ez itsu baina bai betoker samar bihurturik. Oraindik ez nuen aldamenean hurrengo urteetan bilduko nuen metro eta erdi zabaleko bibliografia lagungarria –Ulysses Annotated, eta frantsesezko bi bertsioak, Francisco García Tortosa eta María Teresa Venegas-Lagüensen gaztelaniazkoa (aurrekoak baino fidagarriagoa nire ustez), katalanezkoa, alemanezko biak, italierazkoa, galegozkoa eta besteren bat–. Esan behar dut, itzulpenean aurrera egin ahala, nire hasierako jarrera fidakorra laster samar bihurtu zela eszeptikoxeagoa, eta hurrengo hilabeteetan neure buruaz bezain gutxi fidatzen hasi nintzela maisuaz. Hona zergatik.

Ulyssesen lehenbiziko orrialdean honako esaldi hau aurkitzen dugu:

–For this, O dearly beloved, is the genuine christine: (James Joyce 1922)

–Porque esto, oh amados carísimos, es lo genuinamente cristino. (J. M. Valverde, 1976)
–Porque esto, oh amados míos, es el verdadero Cristo (José Salas Subirat, 1946)
–Porque esto, oh amadísimos, es la verdadera cristina: (García Tortosa Venegas-Lagüens, 1999)

–Denn dies, geliebte Gemeinde, ist das wahre Eucharistilin: (Georg Goyert, 1927)
–Denn dies, o geliebte Gemeinde, ist der wahre eucharistische Jakob: (Hans Wollschläger, 1975)

–Car ceci, ô mes bien-aimés, est la fine-fine Eucharistie: (Auguste Morel et alii, 1929)
–Car ceci, ô mes bienaimés, est l’authentique Christine (Jacques Aubert et alii, 1999)

–Perché questo, o miei diletti, è il genuino cristino: (Giulio de Angelis, 1960)
–Poiché questa, o miei dilettissimi, è genuina e cristina sostanza… (Gianni Celati, 2013)

–Porque isto, ó amadisimos fillos, é a verdadeira cristina: (Eva almazán et alii, 2013)
–Hau, ene maite bihotzekook, bene-benetako kristina da-ta: (X. Olarra, 2015)

Non dago koska? Ba, «christine» harrigarri horretan, jakina. Espero zena –eta egoerak berez zekarrena– «christian» izan zatekeen, baina Joycek «christine» idatzi zuen, eta hiztegietara jotzen badugu, Christine azalduko zaigu ordaintzat, baina izen berezi gisa, ez, ordea, bestelako adierarik. Gainera, «christine» letra xehez idatzi izanak ere ez du asko laguntzen.

Zer egin zuten hasierako itzultzaile gehienek? «Ad sensum» itzulpen bat, logikaren araberakoa, edo saihesbideren bat bilatu. Baina berriki itzuli dugunok, Don Gifforden Ulysses Annotateden ageri den oharrari jarraituz, episodio osoan meza santuaren parodia disimulatu bat dagoela onartuta, kontuan harturik Meza beltzetako elementuetako bat aldaretzat emakume baten gorputza erabiltzea zela, interpretazio horren araberako ordaina eman dugu. Eta horregatik itzuli dugu nola edo hala «gorputz bihurtzen zen ogia» emakume batena zela –Kristina kasu honetan, Kristoren emakumezkoa–, eta pasarte horretan zehar-adierazpen hori dagoela nabarmendu dugu nola edo hala. Interpretazio hori egokia izan daitekeela egiaztatzeko aski genuke Googlen «misa negra» bilaketaren emaitzei begirada bat ematea.

Zer gertatu zitzaion J. M. Valverderi? Berak itzulpen hori egiten zuen garaian bereizi ohi zen gaztelaniaz –Espainiako Real Academiaren hiztegian agertu ez arren–, esate baterako, «marxista» eta «marxiano» (bata jarraitzaileei buruzko adjektiboa zen eta bestea sortzaileari buruzkoa). Ingelesezko hiztegian, berriz, onartzen da «marxian» eta «marxist». Badirudi Valverdek «christine» horrekin topo egin zuenean «cristiano» (jarraitzailea) eta «cristino» (sortzaileari berari zegokion adjektiboa) bereizi nahi izan zituela, ohartu gabe «cristino» bazegoela dagoeneko gaztelaniazko hiztegian, eta, garai batean historiako eskoletan ikasi behar izan genuenez, hitz horrek hau adierazten duela, R. A. E. dioenez:

cristino 1. adj. Partidario de Isabel II, bajo la regencia de su madre María Cristina de Borbón, contra el pretendiente don Carlos.

1984an Hans Walter Gablerrek Ulysses (the corrected text) argitara eman ondoren, Valverdek berak atzera egin zuen bere lehenbiziko irristada hartatik eta «cristiano» paratu zuen 1988 inguruan Lumenek egin zuen argitalpenean. Bertsio zuzenduaren hitzaurrean berean sumatzen zaio ez zuela oso gogotsu hartu zuzenketa lan hori, eta esango nuke axaleko ukitu batzuk baizik ez zizkiola eman. Hori iruditzen zait larriagoa irristada bera baino, aukera hori galdu izana.

Bukatzeko, esan dezadan Francisco García Tortosak (Joyceren obran aditua eta gaztelaniazko hirugarren bertsioaren itzultzaile) María Teresa Venegas Lagüensekin batera egindako itzulpenaren Atarikoan esaten duen bezala: «Joyceren Ulysses itzultzeari aurre egiten dion edonork merezi duen errespetuak gaitzespenezko iritziak ematetik begiratu behar gaitu, eta biak [bere gaztelaniazko itzulpenaren aurreko beste biak, alegia], bakoitza bere modura, Joyceren obraren zabalkunde eta ezagupenerako baliagarriak izan ziren espainolaren lurraldeetan –esan gabe doa gure itzulpenak garbi uzten duela biak hobegarriak direla». (Oharra: ez da plural maiestatikoa, baizik eta itzulpena biren artean egin izanaren aitorpena).

Badut beste adibide bat, baina gaurko «pheredikia» gehitxo luzatu denez, hurrengorako utziko dut bigarrena.

Quandoque bonus dormitat Homerus

Xabier Olarra

Horixe dio esapide latinezkoak. Denok egiten ditugula irristadak, alegia. Are Homerok, poeta bikaina izan arren.

Horrelako batzuen berri ematen saiatuko naiz hurrengo artikuluetan, ez inoren izen ona zikintzeko, baizik eta agerian uzteko zeinen zaila den edozein lanetan perfekzioa iristea, eta are gehiago itzulpenean.

Ez dut esango itzulpen guztiei eta itzultzaile guztiei harrapa dakizkiekeela akatsak, irristadak, irakurketa okerrak, gaizki-ulertuak, desbiderapenak, nahiz eta gehienetan aurkituko genukeen zer zuzendua, baina apustu egingo nuke hala gertatzen dela askotan (nireetatik hasita, noski).

Gaurkoan, literaturaren urre gorrizko orrietaraino igaro den irristada bat  izango dut izpide: Ernest Hemingwayren Agurea eta itsasoa nobelaren gaztelaniazko lehen itzulpenean ageri den azken esaldia.

Lino Novás idazle kubatarrak (sortzez galiziarra) egin zuen itzulpen hori, eta Hemingwayk berak ezarri zuen itzultzailea. Lino Novás, esate baterako, Faulknerren Sanctuary gaztelaniara ekarri zuen lehen itzultzailea izan zen. Wikipediaren arabera, gaztetan, bizimodua atera ahal izateko hainbat lanetan aritu behar izan zuen: nekazari edo boxeolari, esate baterako. Autodidakta zen, eta ingelesez ikasi, eta Huxley, Lawrence edo William Faulkner handien lanak itzuli zituen gaztelaniara.

Hona zer dioen bere buruaz:

Itzulpenak eginez bizimodua ateratzen saiatu nintzen. Chacón y Calvo [José Maria kondea]k Madrilgo Ateneoa ordaintzen zidan, bero-bero hango liburutegian lan egin ahal izan nezan, eta behar nuen bakoitzean ematen zidan dirua. Han itzuli nuen William Fulkner (Sanctuary), ezagutzen duzu William Faulkner, nire lagun berria –gutun-laguna–? Hori ez da, gero, txantxetakoa. Edo Aldous Huxley (Point Counter Point) D. H. Lawrence (Kangaroo) eta beste liburu batzuk izenpetuta eta beste batzuk gabe. (Lino Novás Calvo, José Antonio Fernández de Castrori gutuna, Madril, 1932ko ekainak 10).

Kontua da 1956 aldera Hemingwayk –hori guztia jakinda– erabaki zuela bere nobelatxoa hark itzuli behar zuela. Hona zer dioen Guillermo Cabrera Infante idazle kubatarrak, zeharbidez betiere, bere Tres tristes tigres nobela ospetsuan (jakin nahiko nuke, halaber, Cabrera Infante ipurterrea zerk eraman zuen xehetasun hori bere nobelan jartzera, baina jakin gabe geratu beharko dut, seguru aski):

– Más atrás algún Montenegro salvable pese al subdesarrollo de la prosa, su Hombres sin Mujer, dos o tres cuentos de Lino Novás, que es un gran traductor.

– ¿Lino? ¡Por favor! Tú no has leído su versión de El viejo y el Mar. Hay por lo menos tres errores graves ya en la primera página. Me dio lástima seguir buscándolos. No me gustan las decepciones. Por curiosidad miré la última página. Allí llega a convertir los leones africanos del recuerdo de Santiago, ¡en «leones marinos»! Es decir, en morsas. Del carajo.

Lehenbiziko orrialdeko balizko horiek alde batera utzita, errepara diezaiogun nobelatxoaren bukaerari:

The old man was dreaming about the lions. (Ernest Hemingway)
El viejo soñaba con los leones marinos. (Lino Novás)
Agureak leoiak zitun amets-gai. (Gotzon Goenaga)

Euskarara, orain arte, bi aldiz ekarri da. Lehenbizikoz Gotzon Goenaga jesuitak ekarri zuen, Itxaropena argitaldariaren Kuliska Sortan, eta nahi duenak José de Artecheren hitzaurrean ikus dezake egile-eskubideak lortzeko argitaratzaileek egin behar izan zituzten gestioen berri. Bigarrenean Joxemari Iturralde izan zen itzultzailea. Ez dut une honetan itzulpena eskura. Beraz, ez daukat ezer esaterik horretaz.

Ikusten denez, lehen euskaratzaileak ere Cabrera Infantek bezala ikusten zuen kontua. Lino Novásek, nobelan zehar lehoiak hondartzan ageri zirenez, pentsatu zuen itsas lehoiak izan behar zutela eta «zehaztapen» hori egitera ausartu zen, arrazoi funtsezkorik gabe, nire ustez. Hemingwayk Afrikan egindako ehizaldiei buruz pixka bat informatuta egonda, ez zeukan horrelako interpretazio arriskutsurik egin beharrik. Kontua da geroztik, zuzentzeko aukera izan bada ere, horrelaxe argitaratzen jarraitzen duela, eta Agurea eta itsasoaren gaztelaniazko itzulpenik ezagunena, onerako edo txarrerako, horixe dela, eta are oraingo argitaratzaileek –nik hor jaso dudana 1989an Mexiko argitaratutako liburu batean aurkitu dut, bereziki saiatu gabe– horixe argitaratzen dutela. Horrek itzulpenen argitaratu ondoko zuzenketaren gaira garamatza, baina hori beste baterako utziko dut.

Literatur lanen izenburuen itzulpenaz (eta III)

Xabier Olarra

Bi izenburu-zerrenda hauek parekatzeko eskatuko baligute, jakinik batean jatorrizko ingelesezko izenburuak daudela, eta bestean frantsesezkoak, iritsiko ginateke, akaso, hiruzpalauren kasuan, zein zeini dagokion asmatzera, nahiz eta itzulpen zuzenekorik apenas dagoen zerrendan. Batzuek badute hitz gakoren bat, soluzio egokia aurkitzen lagunduko ligukeena. Baina bada kasu pare bat, itzulpenean izenburua erabat aldatu (edo ordezkatu) dena. Kasu horietan, asmatzea zoriaren mende legoke, ez itzulpenean aurki daitekeen inolako korrespondentziatan.

Lehenbiziko koadro honetan nahasian jarri ditut, entretenimendu hoberik ez duenak saiatzeko aukera izan dezan.

Hona hemen behar bezala parekatuta.

Gallimard etxeko Série Noire sail ospetsuko 1.000. liburuaren atzealdeko zerrendara jo, eta lehenbizikoa hautatu dut: La nuit furtive, M. E. Chaber goitizena erabiltzen zuen idazlearena. Gero, idazle horrexen beste zenbait izenbururekin zer gertatzen den aztertu dut (ez but, beraz, bila eta bila ibili beharrik izan). Hor goian duzue bilduta, bila eta bila ibili gabe, aurkitu dudana.

Jakina da liburu bera askotan argitaratu izan dela bi izenburu desberdinekin, argitaratzen den lekuaren arabera, Ingalaterran izenburu batekin eta Estatu Batuetan beste batekin. Ez dakit zergatik gertatzen den hori. Kasu batzuk ospetsuak dira, eta arrazoituak. Esate baterako,  Agatha Christieren Ten Little Niggers  maisulana And Then There Were None eta Ten Little Indians izenburuekin argitaratu zela Estatu Batuetan. Ikus honi buruz, esate baterako:

https://eu.wikipedia.org/wiki/Eta_ez_zen_alerik_ere_geratu

Nigger hitzak Estatu Batuetan zuen kutsu iraingarria egon omen zen erabaki horren oinarrian. Ingalaterran onargarria zena ez omen zen hala Estatu Batuetan (1939an gaudela gogoratu behar da). Kontua da orain egile eskubideen jabeek izenburua aldatuta argitaratzea gomendatzen dutela lan hori.

Kasu honetan nigger hitzaren kutsu arrazialak Ingalaterran eta Estatu Batuetan desberdina izateak behartzen duela izenburua aldatuta argitaratzera bai ingelesez (jatorrizkoa) eta bai gainerako hizkuntzetan. Horregatik bihurtu zen euskaraz Koro Navarrok itzulitako Hamar beltx, Txertoa 1990 > Eta ez zen alerik ere geratu, igela, 2005.

Hala ere, esan behar da izenburu hori haur-kanta batetik hartua dela, eta bere testuinguruan ez duela inolako konnotazio arrazistarik. Estatu Batuetan estilo bereko haur-kanta baten izenburua da Ten Little Indians, eta izenburu horixe jatorrizkoaren ordain (edo ordezko) gisa erabiltzeko ez zuten inolako problemarik izan bertako argitaratzaileek. Eta itzulpenari dagokionez, berriz, Frantziako Série Noiren gertatzen denaren juxtu alderantzizkoa gertatzen da: bi kasuetan zuzeneko itzulpena erabili izan da hizkuntza gehienetan. Eta jatorrizkoa aldatu denean, itzulpena ere aldatu egin da.

Goiko koadroan ikus daitekeenez, berriz, izenburu bikoitz horien kasuan, hirutik bitan itzulpena ez dagokio ez batari ez besteari, erabat arbitrarioa dela esan daiteke informazio gehiago izan ezean (beharbada jatorrizkoa edo itzulpena ezagututa ikus liteke justifikazioren bat, baina ez da nire kasua, ez baitut ez egilea ez haren obra bakar bat ere ezagutzen).

Ohikoa da, beraz, Série Noiren agertzen den itzulpen baten izenburua jatorrizko zein libururi dagokion jakin nahi badugu,  entziklopedietara eta obra espezializatuetara jo beharra. Hona hemen bi klasiko:

• SN, voyage au bout de la Noire : inventaire de 732 auteurs et de leurs œuvres publiés en séries Noire et Blème : suivi d’une filmographie complete. Claude Mesplède et Jean-Jacques Scheleret.
• Dictionnaire des littératures policières, Claude Mesplède (dir).

Eta hiru saioko jardunaldi honen ondoren, atera ditzadan bizpahiru ondorio:

1.- Izan daiteke arrazoirik izenburua aldatzeko (edo egokitzeko): hizkuntza batetik bestera igarotzean gerta daitezkeen distortsio edo okerbideak.

2.- Halakorik ezean, ez litzateke zilegi itzultzaileak (are gutxiago argitaratzaileak), besterik gabe, izenburua aldatzea, «belarrira hobeto jotzen duelako edo».

3.- Zoritxarrez, badirudi aztertu ditugun kasu askotan «arrazoi komertzialak» nagusitzen direla izenburuak jartzean. Kontua ez da gaurkoa. Ikusi, bestela, Ford Madox Forden The Saddest Story (1939) zergatik bihurtu zen The Good Soldier, liburu horren beraren hitzaurrean (nahiz Historiarik Goibelena itzulpenean, igela, Iruñea, 1999).

Literatur lanen izenburuen itzulpenaz (II)

Xabier Olarra

Artikulu honen lehen zatian izenburuen itzulpenean itzultzaileengan aurkitzen ditugun jokabideetako lehenaz aritu nintzen, ohikoenaz, itzulpen «zuzenaz» alegia, eta, oraingoan, bertan aipatutako beste biak aztertuko ditut labur-labur, itsaso zabal horretan sakoneraino murgilduz gero doktoretza-tesi bat egiteko adina gai dagoela jakinik.

B. Egokitzapena

1. Pop. 1280 > 1275 âmes > 1280 almas > 1280 arima

Jim Thompsonen lan ospetsuaren izenburuaren itzulpenean ikusten dugun aldaketa ez da handia, frantsesezkoan izan ezik. «Pop. = Populazioa» «arima» bihurtu izana testuan bertan justifikatua dago, nobelan bertan ere sinonimotzat hartzen baitira. Hor itzultzailea —eta Série Noire bildumaren zuzendari Georges Duhamel— Nick Corey sheriffaren ahotik ateratako astakeria bat oinarri harturik (beltzek ez dutela arimarik), herrixka horretako populazioaz izenburuak dioena aldatzera ausartu da! (1.280 arima -5 = 1275) Les belles infidèles gailurreraino eramanak. Traizioaren eta desleialtasunaren gozoak paradigma bihurtuta.

2. Double Indemnity > Assurance sur la mort > Pacto de sangre > Galbidea

Kasu honetan, euskaraz legokiokeen Indemnizazio/kalteordain bikoitza «itsusiari» ihes egiteko, James M. Cainen nobelatxoan oinarritutako filmak gaztelaniaz izan zuen izenburuaz (Perdición) baliatu nintzen.

Dena dela, aipatzekoa da bai gaztelaniara bai frantsesera nobelatxo hori ekarri duten itzultzaileei aseguru-kontratuetako mordoiloan oinarritutako izenburu hori ez zaiela oso erakargarria iruditu, eta egokitzera (edo aldatzera/ordezkatzera) jo dutela.

3. The Turn of the Screw > Le tour de l’ecrou > Otra vuelta de tuerca > Koxka bat estuago.

Zalantza handiak eta eztabaida ez gutxi izan ondoren, euskarazko ordain horretara iritsi ginen, berez legokiokeena, Tornilloaren buelta / Torlojuaren bira, «itsusi» samarrak iruditzen baitzitzaizkigun bai itzultzaileari eta bai argitaratzaileari. Berez dagokion ordainari buelta emateak ere, tornilloa tuerka bihurtzeak alegiak, ez zuen arazoa konpontzen, estetikaren aldetik. Aipatzekoa da, halaber, torlojua (screw) > tuerka (azkoin, dranbal) bihurtu izanak ez duela inolako arazorik sortu gure inguruko hizkuntzetan.

Gainera, kasu horretan, «esapide» arrunt bihurtu den izenburu baten aurrean ginen, eta irtenbide hori, tajuzko ordain bat aurkituz gero, eguneroko hizkuntzan ere baliagarria izango zen. Nolabaiteko arrakasta izan duela esan dezakegu (idazleren batzuek bere egin dute), baina enteratu ez direnek —eta haien izena legiotxo da— bakoitzak bere kasara emango diote beren irtenbidea.

4. Handcarved Coffins> Ataúdes finamente tallados > Cercueils sur mesure> Eskuz landutako hilkutxak

Kasu horretan, Truman Capoteren narrazio labur horren izenburu soila gutxitxo iruditu zaie, nonbait, itzultzaileei, eta fintasuna gehitzea nahitaezkoa iruditu zaio gaztelaniarako itzultzaileari (nahiz eta, kontakizunean jakingo dugunez, hilkutxa horiek hiltzaileak berak eskuz —labanaz zehazki— zur puska bati txirbila kenduz eginak izan. Fintasun gutxi, beraz. Frantsesezko ordaina eman duenari ere ez zaio aski iruditu eskuz eginak izatea azpimarratzea, eta «neurrira» eginak direla gehitu behar izan du.

5. Chien de printemps > Perro de primavera > Afterimage> Udaberri alua

Kasu horretan, Patrick Modianoren nobelatxoaren izenburuak bi adiera izan ditzake: «Txakur zaildu gabea», eta Udaberri «alua» («gaiztoa»). Ingelesezko itzulpenaren egileak liburuaren sarreran argitzen du zergatik ihes egin dion, Afterimage horren bidez, itzulpen literalari (In his introduction Polizzotti explains that the third title — literally ‘dog of spring’, figuratively an expletive meaning rotten or miserable spring — has been freely translated).

Euskarazko ordaina, “alua” hitza erabiltzeagatik eztabaidagarria izan liteke, baina badirudi itzulpen literalari ihes egitea komeni zela, nobelaren esanahiari heldu nahi izanez gero.

6. To Kill a Mockingbird> Matar a un ruiseñor > Quand meurt le rossignol, 1961> Alouette, je te plumerai, Isabelle Stoïanov ( 1989) Ne tirez pas sur l’oiseau moqueur, Isabelle Stoïanov en itzulpenean Isabel Hausserrek berregina. Aipagarria da hirugarrenean aurkitu dutela ordain egokia, bai hasierako rossignol hura eta geroxeagoko alouette hori alauda arvensis (hegatxabala), beste txori batzuk baitira.

Mockingbird hori (Estatu Batuetako fikzioan hain arrunta den txoria) mimus polyglotus omen da (itzultzaileon zaindari izendatu beharko genukeena, mimoaz gain poliglota ere ba omen da eta), ez inolaz ere «txori erresiñula» edo urretxindorra (Luscinia megarrhynchos). Euskaltermek ‘burla-txori’ edo ‘zozo isekari’ ordainak ematen ditu txori poliglotarentzat. Beraz, jatorrizkoaren ordain zuzena eman nahi izanez gero, horrelaxe eman beharko genuke. Beste hizkuntza batzuetara egindako itzulpenetan ere hasierako (des)bide horretatik jo dute: Uccidere un usignolo, Wer die Nachtigall stört, Matar un rossinyol, Por Favor, Não Matem a Cotovia / Mataram a cotovia (hegatxabala edo enara), baina ez guztietan, errusieraz edo neerlanderaz, esaterako, ez dute txoriaren izena aldatu.

Frantsesez adinako aldaketarik ez da izan beste hizkuntzetan. Hor, gure burla-txoriari burla eginez (azeriak beleari bezala), lehenik urretxindor bihurtu zuten, gero hegatxabal (alauda arvensis) eta azkenik berez zegokion izena eman diote, ingelesezkoari behar adina hurbilduz: mocking bird = oiseau mocqueur. Baina liburuaren izenburua osorik ematean, moldaketara jo dute hor ere, «ne tirez pas» horren bidez gaur egungo gizartearen ehizaren kontrako jarrerari edo amore emanez.

Ikusi egin beharko euskaraz Harper Leeren nobela ospetsua itzultzen ari direnek zertan uzten duten abiapuntutik hautatua duten «urretxindor» hori.

C. Ordezkapenak

Aipatzekoa da, halaber, izenburuekin erabiltzen den —dugun— azken prozedura, egokitzetik (edo «desegokitzetik») harantzago doana: ordezkapena deitu diot, holako asko ezin baitaitezke inola ere itzulpentzat jo.

The Long Goodbye > Sur un air de navaja > El largo adios > Ez adiorik.

Garbi gelditzen da gaztelaniazkoak bakarrik jarraitu diola zuzen jatorrizkoari. Besteok, belarri-kontuengatik edo auskalo, desbideratzea erabaki genuen.

Frantsesez badira itzulpen berriagoak okerra modurik errazenean konpondu dutenak: ingelesez bere horretan utzi dute izenburua. The Long Goodbye izenburuarekin ageri da R. Chandlerren nobela honen frantsesezko itzulpen berriena (Le long adieu irensgaitza egiten ote zaie —itzultzaile?, argitaratzaile?, irakurle?— frantsesei?

Goraxeago emandako adibideak ikusita, gehiegikeria horietatik aldenduz bide «zuzenera» itzultzea ote gaurko joera? Ez ba. Hona eskuartean berriki erabili dudan liburu sorta baten izenburuen itzulpenak, adibide gisa:

ELENA FERRANTE. NAPOLIKO TETRALOGIA

1 L’amica geniale > La amiga estupenda > L’Amie prodigieuse / My Brilliant Friend > Adiskide paregabea

2 Storia del nuovo cognome > Un mal nombre > Le Nouveau Nom > The Story of a New Name

3 Storia di chi fugge e di chi resta > Las deudas del cuerpo >Those Who Leave and Those Who Stay

4 Storia de la bambina perduta > La niña perdida > The Story of the Lost Child.

Beraz, badirudi liburugintzan marketinak gero eta indar gehiago duenez, ohitu egin beharko dugula horrelako desbiderapenetara, nahiz eta, gehienetan, oso zilegiak izan ez.

Literatur lanen izenburuen itzulpenaz (I)

Xabier Olarra

Izenburuaz agertzen denez edozein literatur lan mundura, arreta eta errespetu berezia merezi luke, jakinda idazle batek —gaur egun beharbada argitaratzaile edo editore batek behar baino esku luzeagoa duela badirudi ere—, seguru aski, oso ondo pentsatu duela bere lanari zer izen jarri. Baina hori izaten al da itzultzaileon jokabidea? Gaiari axaletik begiratuta ere, berehala konturatuko gara maiz samar hartzen ditugula bestelako bideak, oso badaezpadako arrazoietan oinarrituta maizegi.

Izenburuarena izan zen James Joyceren Ulysses itzultzeari ekin nionean aurre egin behar izan nion lehenbiziko arazoa. Aldez aurretik konpondutzat joko du askok. Baina zer egiten dugu izenburuekin eta izen bereziekin? Bistan da makina bat aldiz jokabide bitxi askoekin topo egiten dugula, are «itzulpen» deitzea batere egokia ez den modukoekin.

Bestalde, askotan gertatzen zaigu euskarara itzuli ez diren hainbat literatur lanen izenburuak aipatu beharra, eta hor hasten dira komeriak. Biderik errazena, noski, itzuli gabe uztea da, baina ez dut ukatuko, ahal izanez gero, erosoagoa dela irakurlearentzat horiek guztiak bere hizkuntzara itzulirik aurkitzea, nahiz eta beharbada nola edo hala «finkatzen» direnak ez izan erabat asebetegarriak norberarentzat. Erosoagoa da, printzipioz, Jainkotiar Komedia (nolabait finkatua, nahiz eta eztabaidagarria izan) erabiltzea ezen ez Comedia, Divina Commedia, La Divina comedia, Divine Commedie jatorrizko bien eta gure aldameneko bi hizkuntzetan eman zaizkionen artean aukeratzen ibili beharra, edo bakoitzak bere gisara ematea. Edo Dekameron, itzulia daukagunez geroztik, holaxe aipatzea, eta ez Decameron, Il Decamerone eta abarren artean aukeratu beharra.

Adibide horiek, noski, klasikotzat dauzkagun horien kasuetarako balio dute, baina behin hortik ateraz gero, seguru aski, aiseago onartzen dugu literatur lan baten izenburua literatur lan hori sortua den hizkuntza berean emanda irakurtzea, hurbil samarrekoa bada eta irakurleari lagundu baino gehiago traba egiten ez badio betiere. Esate baterako, ez dugu inolako problemarik Jonathan Franzen estatubatuarraren lan nagusiak The Corrections, Freedom edo Purity horrelaxe aipatzeko. Gaztelaniaz, berriz, pedantekeria nabarmena litzateke izenburu horiek ez ematea itzulirik diren bezala: Las correcciones, Libertad edo Pureza. Eta, era berean, ez litzateke oso praktikoa izango (alor espezializatu batean ez bada) Dostoevskiren Hobena eta zigorra aipatzeko, Internetek eta Google Translatek ematen dizkigun aukerez baliatuz, Преступле́ние и наказа́ние, edo transkribaturik Prestupléniye i nakazániye ematea gaur egungo artikulu batean (euskaraz edo gure inguruko hizkuntza batean, noski).

Munduko gauzarik errazena dirudien arren egilearen nahiari estu atxikitzea, ez da beti hala izaten. Eta izenburuen itzulpenean, hiru jokabide mota bereiziko nituzke: a) Itzulpen «zuzena» b) egokitzapena c) ordezkapena.

A. Itzulpen «zuzena»

Ikus dezagun, adibidez, zein izaten den gure jokabidea izenburuan izen bereziak dituzten literatur lanen kasuan.

Horrek ematen du errazena. Bere horretan utzi, eta kito: Madame Bovary, Gatsby Handia, Francis Macomber, Lolita. Orduan, Ulysses ala Ulises? Ala Ulise?

Gure inguruko hizkuntzetan zer egin duten ikusita, Ulysse (fr), Ulysses (de), Ulises (es), Ulise (it), Ulisses (cat), Ulises (ga) euskaraz ere, azkenean, hala ematea erabaki nuen, «itzulita».

Badirudi alferrikako kontuetan burua nekatzen ibili nintzela, baina kontua da orain dela 50 urte normaltzat har zitekeen bezala The Murder of Roger Ackroyd gaztelaniara itzulirik La muerte de Rogelio Ackroyd ikustea, ez dago esan beharrik gaur egun ez genukeela aise onartuko. Orduan, pertsona(ia) baten izena duen izenburu bat denez Ulysses, ez al genuke itzuli gabe utzi beharko?

Badirudi, kasu honetan, gure inguruko hizkuntzetako joera nagusia dela, nobela baten izenburutzat baino gehiago, Homeroren pertsonaia baten izentzat hartzea Ulysses, eta, horrenbestez, hizkuntza bakoitzean izen horrek duen izenburua jartzea Joyceren liburuari (itzultzea, nolabait esateko, tokian tokiko hizkuntzara).

Ikus ditzagun beste adibide batzuk:

2.- The Great Gatsby > Gatsby le magnifique > El gran Gatsby > Gatsby handia.

3.- The Talented Mr. Ripley > Monsieur Ripley > El talento de Mr. Ripley > Ripley trebea.

4.- Ripley’s Game > El juego de Ripley > Ripley s’amuse > Ripleyren jokoa.

Bistan da batetik bestera badirela aldaketak, ez ordea oso larriak, eta funtsean, hizkuntza bakoitzean itzultzailearen —edo editorearen— gustuaren arabera eginak direla aldaketa xumeok.

Frantsesera egindakoetan aurkitu izan dut nik jokabiderik «libreena». Hortxe bertan, Ripley’s Game = Ripleyren jokoaren kasuan, «jokoa» —apustua dena, gutxienez— «jolas» (dibertsio) bihurtzeak gehiegizkoa dirudi, batez ere kontuan hartzen badugu joko/jolas hori, kasu horretan, hilketa dela. Jatorrizko hizkuntzako «game» horrek bi adierak ditu, eta baita «ehiza» adiera ere. Horregatik, ezin esango dugu frantsesezko «s’amuse» oker emana dagoenik, batez ere, itzultzaileari, pertsonaiaren barruan sartuta beharbada, hilketa «jolas» gisa hartzea zilegi iruditu bazaio.

Bestalde, aipatzekoa da euskarara Mr. Ripley ekartzean > Ripley soila bihurtu duela itzultzaileak, Ripley jauna bere jauntasunaz gabeturik. Nabarmentzekoa da, baina hurrengo baterako utziko dut kontu hau.