Azkena, hainbat konturen gainean

Oskar Arana Ibabe

Mendebaldeko euskalkietan erakusleak erabiltzen diren modua estandarrean erabiltzerik ba ote den argitzeko, ez dut ezer aurkitu estandarrari buruzko liburuetan; hauxe baino ez (Euskal Gramatika, Lehen Urratsak,1, 88. or.):

Bestalde, erakusle hauek artikulu modura ere erabil daitezke:

a) Erlatibozko perpausetan, lehen edo bigarren pertsona singularrari
badagozkio:

(236) Hainbeste bidegabekeria egin duzunorrek ez duzu errukirik merezi

b) Erlatiboaren pareko egituretan, erlatiboaren aditza azaltzen ez bada ere:

(237) (a) Nik pekatarionek (nik, pekatari naizen honek)
(b) Zuk zerriorrek

(Hala ere, batipat bizkaieraz, pertsonari ez loturik ere azal daiteke, baina aurretik gradu bereko erakuslean doan neurrian:

(238) Hau etxeau benetan polita da

baina ez *etxeau benetan polita da).

Ikus beste adibide ezagun hau:

(239) Maritxu nora zoaz, eder galantori

Kantu honetan, –ori elementuak ez du ezer seinalatzen. Izen sintagma horrek eskatzen duen artikulua baizik ez da. Alde honetatik esan dezakegu erakusle bakoitza bilaka daitekeela (eta bilakatu dela) artikulu:

(240) Nik bekatarionek aitortzen diot ..

Azken batetan, –a bera ere hirugarren graduko erakusle artikulu bilakatua baizik ez da. Gaur egun, –au eta –ori, lehen eta bigarren pertsonari loturik erabil ditzakegu forma markatu bezala; –a, berriz, edozein kasutan erabil daiteke. Hain zuzen, –au, –ori oraindik ere maiz erabiltzen ditugu erlatibozko perpausen ondoren:

(241) Zeure bizitzan dirua barra-barra erabili duzunorrek, proba ezazu oraín nolakoa den miseria

Beraz, era horretako erabilerak mendebaldeko euskalkiaren eremukotzat deskribatzen ditu EGLU 1ak. Hala ere, era horretako zenbait egitura baliagarriak izan daitezke estandarrean ere. Aurreko batean, esapide honen inguruan gogoetan jardun nintzen, hiztun adindu baten ahoan entzun eta nire baliabideen errepertoriotik desagerturik edo desagertzekotan zela oharturik: “Ilobak Bilbora joan behar zuen domekan, eta bertantxe egunean joan nintzen neu ere”. Badakit ugariak direla estandarrak hori esateko ematen dizkigun baliabideak, eta, beharbada, debekatu ere ez du debekatzen nik aipatutako hori, baina esapide hori eta antzeko beste batzuk (orduan sasoian, ipuin edo kontakizun bati ekiteko egitura, bururatzen zait) estandarrezko erabileratik kanpo geratzen dira sarri, euskalkiaren eremuan hesiturik. Esango duzue Bertantxe egunean beste era askotara esan litekeela beste formula batzuekin, egun hartantxe, orduantxe, ber egunean, …baina tokia eman beharko litzaioke estandarrean. Badu beste baliabideek ez duten trinkotasun bat, indar bat, intentsitatea bat. Eta berdin orduan sasoian egiturak ere.

Ohar horrekin batera, gogoeta bat ere egin nahi dut nire azken ale honetan; ohiko kezka, gertaera baten inguruan. Beharbada ez nuke aipatu beharko, gure blog hau, berez, ez baita hizkuntzaren normalizazioaz aritzeko. Baina sarri erabili izan dugu bestelako kezkak, beti gure hizkuntzaren ingurukoak, husteko leku gisa, psikoanalistaren etzaleku baten moduan, eta halaxe egingo dut nik ere oraingoan, inor aspertzeko asmorik gabe. Hona hemen gogoeta: Arrasaten izan zen, hirurogei familia bizi diren dorre edo etxe-orratz bateko ugazaben batzarrean. Obra batzuen gainean berri eman behar zuela-eta, ugazaben komunitateko zuzendaritza-batzordeak batzarrerako deia egina zuen. Gai zail samarra zen, teknikoa, eta erdara hutsean egin zen osorik, hasi eta buka. Zuribidea, “erdaraz arinago egingo dugu batzarra”. Ez zen kexurik izan. Etxe horretan, euskaldun asko bizi da, baina inork ez zuen ezertxo ere esan, nik neuk ere ez. Jokabide horren zergatikoa, hortxe aipatua, zuribide labur horretan, “erdaraz arinago egingo dugu batzarra”. Garaion seinale. Efikazia, arintasuna. Ez dagokio, beharbada, gertaera bakar horretatik, gizarte osoan hizkuntzari buruz gertatzen dena azaltzeko estrapolazioa egitea. Baina Arrasate zen, ez Gasteiz, ez Iruñea. Gizartea bada bezeroa eta euskararen arloko profesionalok hornitzaileak edo saltzaileak, eskariaren ahula ikusita, gureak egiten hasia dela esango nuke. Corpusa, estatusa, prestigioa edo ospea, erabilera eta ezagutza omen dira, europar teknikarien esanetan, hizkuntzaren osasuna neurtzeko indizeak. Indize horien guzti-guztien oinarrian, hauxe dagoela esango nuke: norberak bere hizkuntzari edo hizkuntzei buruz duen jokabidea, norberaren baloreen eskalan zer maila dagokion, zer balio ematen dion, zer garrantzi duen norberarentzat norberaren hizkuntzak edo hizkuntzek mundualdi hau egiteko, eta zer balio aitortzen diogun gure hizkuntzari edo hizkuntzei gure ondorengoei utziko diogun munduan. Hori argituta, gero dator bigarrena: zer balio edo zer garrantzi aitortzen dioten botere publikoek, gureek zein gure gaien eta auzien gaineko agintea bereganatua dutenek, hizkuntzari, berezkoari (hala deitzen dio Gernikako estatutuak euskarari; Euskal Herri osoan ez du oraindik estatusik aitorturik), gure Euskal Herri honetan aditzen direnetan ahulenari. Baina lehen eta bigarren maila horietan, lehenengo maila igo behar da hasteko, lehena da oinarria. Bigarrena gero dator. Joan Fuster valentziarrak erantzun zion kazetari bati, Valentziar herriaren katalan izateko valentziar moldeari buruz galdetu ziolarik, ea zer nahiko lukeen Valentziar herriarentzat, autonomia, federalismoa, burujabetasuna edo zer; erantzun zion berak nahiko lukeela Valentziar herriak kontzientzia izatea bere valentziartasunaz, bere katalantasunaz, kontzientzia zela lehengo, berak hori nahiko lukeela, eta kontzientzia hori bermatuz gero, zernahi joko zukeela ontzat; kontzientzia hori zela, ez beste ezer, herri izateko bidean egin beharreko lehen urratsa…

Eskerrik asko denoi, antolatzaile, irakurle, idazlekide nahiz editatzaile, blog honetan parte hartzen uzteagatik. Gauza handia izan da. Ikasteko eta disfrutatzeko modua. Pozbidea izan da niretzat horrenbeste lagunen ondoan iritzia eman ahal izatea, eta hain jende ikasiaren ondoan idaztea, betiere gehiago ikasteko eta hizkuntza maitagarri honen zokomokoetan barrena argi eginez jolasteko eta atsegin hartzeko. Gustura irakurriko ditut zuenak aurrerantzean, eta, beharbada, aurrerago, neure burua jantziago nahiko nukeelarik, joko dut atea, tartetxo bat egin diezadazuen.

Laster arte.

Hainbat gauza

Oskar Arana Ibabe

Idatzi ditudan ia guztien haritik, garai batean eta zenbait pertsonaren ahotan entzuten nituen hitz bat eta esapide bat aipatuko ditut gaurkoan, geroz eta bakanago entzuten ditudanak, eta neure buruan eta oroimenean ere geroz eta urriago agertzen direnak, erabiltzeko aukera ematen duten egoerak eta solaskideak ere urritzen ari-eta; neure buruarekiko solas txiki bat ere bai, horien ostean.

Saikolo… Gure inguruan bizirik egon den hitz bat, izenondoa; gaitzespenezkoa, burlazkoa, edo isekazkoa du adiera, beharbada tankera bereko kokolo, zozolo, momolo… eta abarren bidetik eratua, sai + ko + lo edo sai + kolo elementuak batuz. Ez dut aurkitu inongo hiztegitan jasorik, eta, erabiltzen duten hiztunei berei galdetuta, hau da eman izan didaten definiziorik zehatzena: saikoloa da ganorabako haundi bat. Gero, hitz hori zein egoeratan erabili izan den gogoratuta, zertxobait zehaztu ahal izan diot esanahia, zeren eta, esango nuke, ganorabakoa izateaz gainera lotsabakoa behar duela hori esaten zaionak, hau da, bere ganora eskasaz lotsatzen ez den pertsona bat izaten dela, alegia, gibel handia, eta, gainera, bere lotsarik ezaz eta gibel handiaz ere harrotu-edo egiten dena, isekari berari halako trufazko barre sendo eta geldoarekin erantzunez. Adar-jolea ere bada batzuetan, trufa edo trikimailu lotsagaberen bat baliatu ostean ere esaten zaio… Horregatik harritu izan naiz, sarritan, hala deitzen zaionak saiarekin izaten duen antzarekin, hegoak lasai zabaldu eta presarik gabe, urduritasunik gabe, jateari edo edateari edo potro jorran aritzeari ematen zaiolarik.

Euskaraz guk baino ahalegin txikiagoarekin egiten zuten pertsona horiek berek erabili ohi zuten Zer da berau? esapidea, haserrezkoa, sumindurazkoa, beren aginpidean edo eskumenean zituzten umeei edo adingabeei buruz. Umeak ginen, eta, hori esaten zigutenerako, oso-oso haserre egon ohi zen familian egun horretan gure ardura hartua zuen heldua, oso-oso petralduak behar genuen guk ordurako, helduak hori esana zuketenerako. Esapide horrek, sarrera gisa, Baine-baine… hitzak eramango zituen: “Baine, baine… Zer da berau?”… Eta, berau hori, gu geu ginen, umeok, zaborreria, katalanez la canalla, ordurako behar ez den bat edo bihurrikeriaren bat edo arduragabekeria larriren bat eginik. Egoskorkeriaren kontrako esapidea izaten zen, agintea nork zuen argi uzten zuena, eta urrun gabe izaten zen hori esan ostean zaplaztekoa edo belarrondokoa, edo etxe barrurako oinetakoren bat hegaz gure atzetik eta gu arineketan ihes… Petral-aldietako edo kasketaldietako esapidea, inondik ere, eta, beraz, oso erabil-eremu berezitukoa.

Itzultzaile aritu garenez, ezin edonon eta edonoiz eta edonola itzulpen-ariketak egiteko ohitura edo inertziari galga eman. Kalean oinez, edozein pareta edo zokotan hain ohikoak izaten diren idazkun beltz larderiazko bat: “Euskalduna naiz, edozer, ostia!”… Hori eta antzeko asko irakurria naiz gure paretetan, eta idazkun horri antzeman uste diodan esanahiaz oso bestera, pentsatu nahi nuke edonongo eta edonoizko eta edonolako pareta-mezu hori ez dela betikoa, alegia, idazkunak aditzera eman nahi uste duen izaera hori ez dela gure idiosinkrasiaren tasuna, areago dela industrializazio gaizki digeritu edo bolada beltz eta hipernegatibo baten lekuko aldi baterako, koiunturazko, bolada bateko. Zeren eta, ulertu, lehenbizikoan ulertu baitut, nahiz eta gero itzulpen ariketak egitera jarri: beharbada tabernariak “Zer hartuko duzu?” galdetu ostean emandako erantzuna da, auskalo zer kantatako lerroa, punk-a, edozein modutan ere… Edo zernahitarako gaitasunaren adierazlea, edo eroapen ezin handiagoarena, edo erresistentzia-gaitasun itzelezkoarena, nik dakit zer. Baina nahigabea sentitu dut. Euskara, kalean, hedabideetan, sarriegi ikusten dut antzeko kolorearekin loturik, estekaturik: haserrearekin, sumindurarekin, kritika garratzarekin. Edonor uxatzeko moduko giroarekin nabarmentzen da gure hizkuntza, sarriegi. Kalean eta paretetan, batez ere. Erantzungo nioke, haserrealdi horretan hori idatzi zuen gazteari, euskalduna izatea, gaur behintzat, gauza oso-oso soila eta, gaur egun, aldi berean, zaila dela: euskaraz egitea, zenbat eta txukunago, zenbat eta bizitasun handiagoa duela hizkuntzak ahoan, orduan eta euskaldunago, ez besterik. Beste alde batera okertu ditut begiak, erreka aldera, sahatsei eta haltzei begiratzeko; ez dute euskaraz egiten, baina baretu eta goxatu egin zait gogoa…

Beste bi esapide, pasaeran adituak, erabiltzen ahaztu zaizkidanak

Oskar Arana Ibabe

Gertatzen da, lehenago ere esan izan dut, herriko edo ezagun euskaldun zahar gurearen aurreko belaunaldikoen ondoan egon eta norberak dagoeneko ahaztuak dituen edo erabiltzen ez dituen esapideak entzutea. Ez dute zertan gure gurasoen belaunaldiko euskaldun zahar horiek euskaraz oso ondo egin, ez dute zertan ereduzko izan mintzamenean. Euskaraz, askoz iaioagoak eta trebeagoak ziren belaunaldi horren aurrekoak, gure aittitte-amamak, haietako asko elebakarrak edo ia elebakarrak ziren eta. Beste belaunaldi honetakoak, nire ingurukoak bederen, errazegi ematen dute amore, errazago jotzen dute erdarara, are euskaldun artean egonik ere, are tartean erdaldunik izan gabe ere; hobeto moldatzen dira, edozein gaitaz ari direla, erdaraz. Baina haien gurasoak, ez, haien gurasoak hobeto moldatzen ziren euskaraz, eta, horregatik, euskara oso narrasturik eta mordoiloturik duten arren gaur egun, noizean behin, adierazmolde oso baliagarriak, bitxiak edo are ederrak ere baliatzen dituzte. Eta poza hartzen du belarriak, eta bihotzak ere bai.

“Urliak erein du patata honezkero” …nik iruzkina,….”hainbeste ere igual” erantzuna, etxekoak. “Litekeena da” edo “oso litekeena da”, “baliteke” aditu behar da testuinguru horretan esapide hori, edo “harrigarria bada ere, baliteke” ere bai, ñabardura erantsiz. Beste baliabide bat, gure zakuan sartzeko; eta, estandarrean ere, zergatik ez, lekua izan dezakeena,… ez diot nik eragozpenik ikusten. Ez dakit zenbateraino dagoen hedatuta beste euskalkietan, baina, hedatuta egon gabe ere, iruditzen zait erraz norberaganatzeko modukoa dela. Beharrezkoa ote baliabideak ugaritzea? Galde dezake baten batek. Baliabideak ugaritzeko ahalegina ez, ahazturik galtzeko zorian diren esapideak bizirik atxikitzekoa baizik, esango nuke, eder irizten diedalako, gure aurrekoen hizkuntza-senaren emaitza direlako, beste ezergatik ez.

Bestea hitz bat da, aski arrunta hiztegietan, ez ordea nire inguruko euskaldunen ahoan. “Aurrekoan, auzoan, TAO jarri dutenez geroztik badira hainbat bider, beste isun bat jarri zioten semeari”,…auzokoak. “Etxekoak eta auzokoak izanda aparkatzeagatik pagatu beharra, … beste pagakizunik ere badute horrelako huskeriengatik isunak pagatzen ibiltzeko”, haserre. Egingo nuke ez dudala sekula erabili hitz hori, hain gurea, hain arrunta, hain logikoa eta hain senezkoa izan arren.

Iturri onetik edan zuten euskaldun zaharren baliabide eta esapideak, lehengoekiko eta beren adineko hiztun onekiko jardunean ia oharkabean erabiltzen dituztenak, baina euskara guztiz narrastu eta mordoilotu zaienak, arrazoi soziolinguistiko guztiontzako ezagunengatik; lantzeko eta ikasteko aukerarik ere ez zuten izan, hori ere gauza jakina da. Gurea beste problematika bat da, bistan da. Hizkuntzarekiko jarrera, gure belaunaldian, oro har, beste ondasun askorekikoa bezalakoa izan da, onerako zein txarrerako. Eta, beharbada, geure esku ere ez dago erabat hizkuntzaren bilakaera (barkatu birao dirudien hori, ez du zerikusirik egunokaz hain boladan ibili den beste “gure esku dago” horrekin).

Hurrengo belaunaldiko kide batekin, etxean bertan, komunera abiatu naizelarik, atea itxita aurkitu eta barrutik erantzun dit: “nago egiten kaka”…

Ez dago, ez, erabat geure esku gure hizkuntzaren bilakaera…Tamalez eta zoritxarrez, esan nahi dut.

“Zagoz filosofik”,…erantzun dit hurrengo belaunaldiko horren eta nirearen tartean dagoen neska pertxenta batek gogoeta hauen berri eman diodanean.

Eta literaturara jo dut, etsita, aurkitu nahiko nukeen bezalako jarrera izango dutelakoan hizkuntzarenganako, kontsolamendu bila, …fidakaitz, ordea.

Aipamena egin

Oskar Arana Ibabe

Sarri aurkitzen dut lege-testuetan «halako legetan X-i egindako aipamena» esapidea, X izaten delarik beste lege bat edo beste arau bat, gaztelaniazko «la referencia hecha en tal ley a X» esapidearen itzulpen gisa. Baina, euskaraz irakurrita, ez dakit ez ote den kalko bat. Esango nuke «X-i buruz» edo «X-en gainean» egindako aipamena behar lukeela hor, esapide horrekin ematera. Beste egituraren batean, «X-en aipamena» ere eman ahal izango genuke, «halako legetan egiten den X-en aipamena». Kalkoaren susmoa hartzen diodan egitura horretan, X hori zeharkako objektua bihurtzen da, eta aipamena bera zuzeneko objektua, «halako egunetan Mikeli egindako aipamena» gisako esapideetarako, esan nahi dut. Ez dakit ados izango ote zareten. Begiratu dut Orotarikoan, eta aipamen egin esapideak sarrera du. Ikus hemen nola:

AIPAMEN EGIN. Hacer mención de, mencionar. “Honorificentissime aliquem appellare, ohore haundirekiñ nihor aiphatzea, nihortaz aiphamen, mentzione egitea” Urt II 181. Egin diozokoon nitaz aiphamen Faraoni. Urt Gen 40, 14 (Ker aitatu egiozu Faraoni nire izena). Arritzekoa da txit, beraren [Zarauzko Fueroaren] aipamenik iñork ez egitea. Izt C 207. Aitzinekoen eginbide ohorezkoez zenbait istorio eta aiphamenen egitea deitzen da bizien liburua. ES 116. Aiphamen egin duzu zaldi-babaz; zer da hura? Dv Lab 90.

♦ (Con aipamen, det.). Neskameak Isabelaren telefon-deiaren aipamena egin zuenean. Mde HaurB 12.

Eta, datiboa, adibide bakar batean ageri da, lehen azaldu dudan eran: «Aitatu egiozu Faraoni nire izena». Gainerako adibideetan, instrumentalaz da aipamen hitzaren osagarria.

Aipamen sarreran, berebat, hona hemen nola ageri diren osagarriak:

–ren: Iainkoaren izenaz Skripturák aditzen du, haren izen eta aiphamen gizonén artean zelebratzen dena. Lç ; Baiña zertako sartzen naiz ni […] zure laudorioen aiphamenean? Berak dira bere buruz asko gora mintzo. Ax ; Zeren hekien aiphamena bera gure ohoratzeko eta alegeratzeko aski baita. Ib. 116.

–tzaz edo taz: Artifizio hautzaz da [Antekristoa] handi errendaturen / Ipharretik Hegoara non baita famaturen. // Aiphamenik hartzaz baizen eztaiteke lurrean. Ib. 68.

Ados bazarete, zuzendu egin beharko ditugu, beharbada, «Halako testuan halakori egindako aipamenak» bezalako esapideak, «-ri buruz», edo «-ren gainean» gehituz, edo «halako testutan egiten den -ren aipamena» esanez.

Besterik gabe.

Baliabideak eta hierarkiak

Oskar Arana Ibabe

Luzaroan jardun gara, gaia jorratuago eta aztertuago dutenen eskutik, erlatibo zehaztaile eta azalpenezkoen gainean hau eta beste eta haragokoak ikasten, eta lehengo lausoa garbiturik geratu zaigulakoan, baliabideok konfiantza handiagoz erabiltzen hasi gara, argitu eta araztu egin da gure idazkera zertxobait, eta halantxe zuzendu uste ditugu testuak ere, erlatibozko baliabide horiek zein bere tokian erabiltzen ikasi dugulakoan edo. Uste horretantxe ari nintzen ni ere aurreko batean testu batekin, eta, zehaztaile gisan emana zegoen erlatibozko esaldi bat, egiaz azalpenezkoa zela ondorioztatu, eta, deseginez, zuzendu egin nuen.

Hau zen esaldia:

«Salbuespen gisa, hiru jakintzagaitan ebaluazio negatiboa duen ikasle bat hurrengo ikasturtera igaro ahal izango da baldintza hauek guztiak betetzen direnean:
a)
b)
c) Eta ikasleari artikulu honen 7. paragrafoan aipatzen den orientazio-aholkuan proposaturiko hezkuntza-arretarako neurriak aplikatzen zaizkionean.»

Bi esaldi erlatibozko, bat -n erlatibozkoa eta bestea partizipioarekin eraturik, esaldiaren burura iritsi aurretik. Jakinekoa da zenbat kostatzen den horrelakoetan, irakurtzen ari garela, mezua ondo ulertzea, eta, ulerturik ere, bigarren irakurraldian edo are hirugarrenean ere, eta garrantzi gutxieneko informazioaren gainetik jauzi moduan eginez, edo are ezabaturik ere, iristen gara ulertzera. Bitxia da, baina, esaldi hori zuzendurik, irakurtzean buruan egin dugunaren moduko eragiketa bat egiten dugu idatziz, eta aurreratu egiten dugu esaldiaren burua. Esaldi horretan, hain zuzen, beltzez markatutako erlatiboak du garrantzi gutxien, eta, beraz, esalditik kendu edo atera ere egin genezake.

c) «Eta ikasleari orientazio-aholkuan proposaturiko hezkuntza-arretako neurriak aplikatzen zaizkionean (aurrerago, artikulu honen 7. paragrafoan, aipatzen da orientazio-aholkua).»

Eta, esaldia testuinguruan aztertuta, badakigu, gainera, orientazio-aholkua bakarra dela, luze jardungo duela testuak horren gainean aurrerago, zer den azalduz, eta, beraz, itxuraz erlatibo zehaztailea dena, azalpenezkoa dela azkenean, ez baitu hainbat orientazio-aholkuren artean bat zehazten –zazpigarren paragrafokoa–, baizik eta orientazio-aholkua zazpigarren paragrafo horretan aipatzen edo azaltzen dela adierazten.

Ez zen nire asmoa, ordea, erlatibo zehaztaile eta azalpenezkoen arteko bereizketa dagoeneko ezagunari buruz beste adibide bat ematea hemen. Azkenean, azalpenezkoa zelako ondoriora iritsi banintzen, informazioaren elementuen arteko hierarkia bat ezarri nahirik iritsi bainintzen, esaldiaren eta paragrafoaren beraren barruan, informazio-unitateak nolabaiteko lehentasun-erlazio batzuen arabera antolatu beharrez. Eta, lankide batek, elementuen arteko atzekoz aurreratze horretan, iragazki horrekin berorrekin, beste urrats bat egitea proposatu zidan:

c) «Eta ikasleari hezkuntza-arretako neurriak aplikatzen zaizkionean, orientazio-aholkuan proposaturikoak [alegia] (Aurrerago, artikulu honen 7. paragrafoan, aipatzen da orientazio-aholku hori).»

Irizpide horren araberako zuzenketak edo moldaketak ditut gogokoenak, informazioa beste era batera antolatzera behartzen bainaute, jatorrizko hizkuntzaz oso bestelako molde batean, batzuetan, gauza bera esateko, edo itzultzeko, alegia. Esanahia argitzen zait, eta, zinez, euskaratzen ari naizela iruditzen zait, eta adiskidetu bezala egiten naiz geure hizkuntzarekin. Ez baitu guztia desabantaila izango gure mintzaira honek!

Bi berba…

…herriko berbetan belaunaldi batetik besterako urratsean galtzen ari direnak

Oskar Arana Ibabe

Batek ez daki zergatik, baina beharrezkoak eta arruntak diruditen hitzek ere desagertzera egiten dute, are hizkuntza egunero-egunero lantzen dugunon artean ere, eta beharrezkoa izaten dugu aurreko belaunaldiko norbaitekin jardunean ibiltzea, berriro gure burmuinera agertuko badira, hain arruntak izanik ere. Bitik bat: edo erdarazko beste berbaren batek hartu du haien lekua, eta hartara txirotu egin da gure lexikoa, edo beste euskalki batzuetan erabiliagoak diren beste hitz batzuek hartu dute haien lekua, eta, hartara euskalkia bera (eta euskara bera ere bai, hitz horiek ez baitzeukaten inongo debekurik euskara estandarrera igotzeko) txirotu da. Edo, hirugarrena, ez bata eta ez bestea, euskararen hitz arruntagoek hartu dute haien lekua, behar ez zirelakoan, edo berezitasunik ekartzen ez zutelakoan. Noizbait, ordea, izan zuten berezitasunen bat, ez baitziren ondoren haien lekua hartu zutenen sinonimo bete-beteak, baizik eta adiera berezituagoetarako hitzak.

Bada berba bat misteriotsua, niri hala iruditzen zait, ez ingurukoen artean galdetuta ez hiztegietan begiratuta arrasto handirik bilatu ezin izan diodana. Jakin, ez dakit ezta, aditza izanik, aditz-oina zein duen ere. «IRAN = subir», dio Mujikaren hiztegiak. Baina, adieraz, hori baino zabalagoa du Aramaioko euskaran. «Halako basotik egurrek iraten ibiltzea» egurrok baso hartatik ekartzea da, garraiatzea; edo «patatak kamarara iratea» patatak kamarara jasotzea da. «Bedarrak iraten ibiltzea» ere, halaxe, belarrak kamarara jasotzen ibiltzea… eta, gaur egungo jarduera arruntagoren batekin lotuta, «maletak autora iraten ibiltzea»… Baina, zalantzan nago, ez dut beste inon aurkitu aditz-oin hori jasota. Labayru hiztegian, ordea, adiera hori, bigarrena izan arren, bete-betean dagokion aditz bat dator:

irago (bizk.) 2 dau transportar, acarrear. Bedarra etxera iragoten emon dogu goiz osoa.

Beste arrastorik ez… ezin jakin, idatzian, zein forma dagokion, eta galdu egingo da, beste hitz asko baino merezimendu handiagoarekin galdu ere, agian, baina beste asko baino merezimendu gutxiagorekin, seguru…

Eta, beste berba bat, adjektiboa orain, gure inguruetan oso erabilia, arrunta, ez nahitaez erregistro jasokoa, baina, neurtzera jarrita, gure belaunaldian oharkabean galtzen dabilena, adinekoagoen berbetan bizi-bizirik egon dena: erako. Jasoa dute hiztegiek, baina egunotan suertatu zait niri hitz hori emakume baten ahotan entzutea, eta, pentsatzea, zenbat denbora ez nuela berba hori entzuten, eta are gutxiago erabiltzen… Jakina, nire adineko eskolatuen artean, egoki adjektiboak hartu du berba horren lekua, baina ito eta desagerrarazteraino ia. Eta altzari baten gainean galdetu niolako erabili zuen hitza, fruta gordetzeko armairu txiki bat ikusi niola balkoian, eta ideia ona bururatu zitzaidala, ea nondik zuzendua ote zuen. Halako dendatan, bila eta bila aritu ondoren, «hauxe da erakoa», pentsatu zuela. Lankide bati esan eta hitz horren oparoaz ibili gara, «erara eduki», «era batean bizi»… eta zenbat eta zenbat esapidetan ez ote den erabiltzen. Ahalegina egin beharra orain ez asko hain arruntak eta egunerokoak ziren berbei eusteko, edo erabiltzeko parada izateko. Horixe.

Elkarkidetza… zer ote?

Oskar Arana Ibabe

Esatariak esan du. Europar Batasunarekiko elkarkidetza-itun baten ondorioz omen da gatazka guztia Ukraina urrutikoan. Eta euskaraz aditutakoa gaztelaniara itzuli beharrez hasi da nire burua: zer ote elkarkidetza? Euskaltermen, harritzekoa, ez dago ordain bakar bat ere, eta nazioarteko zuzenbide publikoko terminoa izatekotan, zer edo zer jasota egon beharko litzateke. Labayru hiztegiak du jasota, baina solidaritatea edo elkartasuna dela dio. Ederra litzateke, baina estatuek eta estatuz gaineko egitura politikoek ez dute elkartasun-itunik sinatu ohi, elkartasuna unean uneko larrialdi eta hondamendietarako utzi ohi dute, eta, orduan ere, tentuz. Zer ote, beraz, Ukrainak Europar Batasunarekin sinatua duen itun hori? Hiztegi Batuan ere ez da halakoren arrastorik… eta, nago hitz horrenak egin egingo duela, egin ez badu dagoeneko…

Izan ere, Ukrainak badu tratatu bat sinaturik Europar Batasunarekin, baina elkartea osatzeko tratatu bat da, elkarren sozio izateko tratatua, partzuer izateko tratatua, merkataritzan eta elkarrekiko lanerako beste eremu batzuetan.

Ez ditut gogoko elkarkidetza bezalako hitzak. Eramoldea susmagarria iruditzen zait, elkarkide bera susmagarri izanik. Dena zait adierazle horretan adieraziaren arerio: elkar, ezin aditz-oina izanik kasu honetan, izenordain behar, absolutiboan, eta hari kide atzizkia erantsi, eratorpenez zer adierazteko, baina? Elkarren kide? Elkarrekin kide?… Eta, ondoren, are eta ilunago bihurtzeko, tza atzizkia erantsi, abstrakzio kutsu bat eman nahirik edo… Baina, abstrakzioa ez, zehaztasuna eta konkrezioa maiteago ditu zuzenbideak kontzeptuetan. Elkarkidetasun hitzari antza edo gaztelaniazko afinidad ordaina emana dio Orotarikoak, beraz, are nahasgarriago EBren eta Ukrainaren arteko tratatu hori zertan datzan argitzeko, zeren eta, estatuen artean elkartasun-tratatuak bezain urri baitira elkarkidetasun-tratatuak… eta bai bitxiak izango liratekeela.

Hara zer definizio ematen duen erdaraz, EBren eta Ukrainaren arteko tratatu horrek:

A European Union Association Agreement (for short, Associacion Agreement or AA) is a treaty between the European Union (EU) an a non-EU country that creates a framework for co-operation beween them. Areas frequently covered by such agreements include the development of political, trade, social, cultural and security links. The legal base for the conclusion of the association agreements is provided by art. 271 TFEU (former art. 30 and art. 238 TEC).

Proposatuko nuke, kontzeptu hori emateko, partzuer tratatua edo partzuergo tratatua, nola auzoak edo herriak edo ugazabak izan bailitezke partzuer maila apalagoetan, halaxe izan bailitezke estatuak beren artean eta beste erakunde goragokoekin.

Elkarkidetza, hain da iluna, nahiz eta erabilia izan den hainbat esparrutan eta hainbat adierarekin hainbat testutan, non hiztegiek ere ihes egin baitiote hura definitzeari.

Zer etorkizun izango ote duen, ez dakit zuzen. Baina nik, hitz horrengatik bederen, beste askorengatik ez bezala, ez dut dolu handirik izango ahazturik emeki-emeki aienatzen hasiz gero. Zuetako norbaitek erakutsiko dizkit, beharbada, nik agerian ikusi ez dizkiodan merezimenduak eta ohoreak, nik txera handiagoa har diezaiodan…

Eragin, erasan… eta ukitu (?)

Oskar Arana Ibabe

Hiru aditz horiek antzeko adiera-esparruan, antzeko esaldietan, agertzen zaizkigu sarri zuzenbideko eta administrazioko testuetan. Ez nuke jakingo hiruren artean graduaziorik edo bereizketarik egiten, ez nuke jakingo esaten zergatik hobetsi behar den bat edo bestea elkarren antzeko egituretan, kideko esanahiko esaldietan. Batzuetan ohiturak, bestetan belarria ezin egitura jakin batekin ohitzeak, baten edo bestearen aldeko hautua egitera eramaten nau. Hemen bina adibide, zuzenbide corpusetik hartuak:

Eragin:

Hiri-antolamenduko planak eta hirigintza- eta desjabetze-jarduketak eta, oro har, administrazioak jabetza pribatuan esku hartzea dakarten jarduketak aurkaratzen direnean, plan eta jarduketa horien eraginpeko higiezinak dauden barrutiko jurisdikzio-organoari dagokio eskumena (Administrazioarekiko Auzien Jurisdikzioaren Legea, UPV/EHU, 2006)

Epaitegi edo auzitegi eskudunari zuzenduriko demanda bidez hasiko da prozesua; demanda horretan jasoko dira, betekizun orokorrez gain, gatazkaren eraginpeko langile eta enpresen izendapen orokorra, eta uziaren oinarri juridikoen aipamen laburra. (Lan Arloko Prozeduraren Legea, UPV/EHU, 2006)

Aditz-forma sintetikoarekin:

AGINDUA, 1993ko uztailaren 21ekoa, Hirigintza, Etxebizitza eta Ingurugiro Sailburuarena, «Santurtziko udalerrian sistema orokorretarako 2.445 m.2» egitasmoa burutzeak daragien ondasun eta eskubideez jabetu aurretiko agiriak egiteko egunak finkatzen dituena. (EHAA – 1993ko irailak 15, asteazkena, 176 zk.)

Erasan:

Horiek aztertuta ondoriozta daitekeenez, agiri horren arabera harrobiek izan ditzaketen 131 kokalekuen artetik hamarka dira babestutako naturguneekin bat datozenak, eta horietan zuzenean erasango litzateke. (Euskal Herriko Natura Babesteko Legearen aldaketa, (Eusko Legebiltzarra, 2010)

Antolamendu juridikoan aurreikusitako errekurtsoak baliatzeari utzi gabe, eskubide edo interes zilegiren bat daukaten pertsona fisiko nahiz juridikoek, bai eta erasanak diren edo eskubide eta interes zilegi kolektiboak defendatzeko legez gaituta dauden korporazio, elkarte, sindikatu eta talde eta erakundeek ere, eskatu ahal izango dute berehala bertan behera utz edo zuzen daitezela lege honetan jasotako debekuren bat hausten duten kanpainak, 4 eta 5. artikuluetan ezarritakoa urratu delako. (Euskadiko Publizitate eta Komunikazio Instituzionalari buruzko Legea, Eusko Legebiltzarra, 2010)

Ukitu:

Kontraten kasuan langileak informatzeko eginbeharra, Langileen Estatutuaren 42.3 artikuluan aipatzen dena, ez betetzea, eta baita enpresa-ondorengotza batek ukitutako langileak informatzeko eginbeharra, lege-testu bereko… (Lan eremuko hainbat lege, UPV/EHU, 2012)

Norbanako batek deuseztasun- edo txertaezintasun-deklarazioa eskatzeko akzioa baliatzen badu eta hala irekitako prozesuan baiespen-epaia ematen bada, ukitutako klausula orokorrak deusez edo txertaezin deklaratuko ditu epai horrek, eta kontratuaren eraginkortasuna norainokoa den argituko du, 10. artikuluak dioenaren arabera; bestela, deusez deklaratuko du kontratua, klausulen deuseztasunak edo txertaezintasunak kontratuan funtsezkoa den elementuren bati eragiten badio, Kode Zibilaren 1261. artikuluak dioenaren arabera. (Kontsumitzaileei eta erabiltzaileei buruzko legeria, UPV/EHU, 2010).

Adibide horietan guztietan, lehen aitortu dudan bezala, ez nuke jakingo hiru aukera horien arteko graduaziorik egiten, noiz zein dagokion ebazte aldera; adibide guztietan dira, nire iritzirako, eragin eta erasan erabiltzeko modukoak, ez ordea ukitu. Baina aitortu behar dut, halaber, ukitu ere erabili izan dudan arren, eragozpen handiagoa dudala beraren aldera beste bien aldera baino. Ukituren lehenbiziko adibidean, esaterako, ez nuke erabiliko, hedapen semantiko bitxi iritzita-edo.

Poza hartu dut ikusirik, bestalde, erasan nik uste baino gehiago erabilia izan dela corpus juridikoan. Pentsa liteke eraginen aldean baduela konnotazio negatibo bat, adiera bortitzago bat, eta eragin neutroa izanik batzuetan, ez dela zertan erabili. Baina eragin bakar-bakarrik utzi gabe, ugari dira, hala ere, erasan erabiltzeko moduko testuinguruak. Kasuok ikusirik, neuk ere maizago erabiliko dudalakoan nago.

Bestalde, daragien bezalako forma trinkoen adibideak askoz urriagoak dira, eta, dirudienez, baztertu egiten da denbora-aspektuaren aldetik eskain dezakeen abantaila, araugintzako testu asko aditz performatiboz ematekoak izanik. Erabiltzeko apustua egingo nuke nik ere.

Horrez gain, erregimenaren aldetik, uste dut beldurrez ibiltzen garela eragin aditzarekin, objektu zuzen esplizitatu baten beharra duelakoan beti. Ezezkoan nago, ordea, eta, alde horretatik, erasanen erregimen bera duela esango nuke bere adieretako batean: beroak erasanik esaten dugun bezala esan dezakegu beroak eraginik, edo horrek eragin egiten dit («zer» eragiten didan esplizitatu beharrik gabe), eta, hartara, forma trinkoaren baliabidea ere galdu egiten dugula. Plan honek eragiten dien lursailak esan ordez Plan honen eraginpeko lursailak esanez zer irabazten dugun ez dut oso argi ikusten. Ezta ere Plan honek eragindako lursailak esanez; eragiten dienetik eragindakora galdu egiten da datiboaren marka, eta horregatik jotzen dugu eraginpeko forma garatuagora, lotsaturik bezala. Hartara, nahiago nuke Plan honek daragien lursailak erabiltzea.

Horra, batzuetan erabat gogobetetzen ez nauten hiru baliabide, eta bakoitzarekiko ene txera eta eragozpenak azaldurik.

Gauza argirik ebatzi gabe, baina…

Derecho de vuelo

Oskar Arana Ibabe

Hirigintzakoaz ari naiz. Definizio zehatza du gaztelaniazko hiztegi espezializatuetan, eta, bidenabar, abagunea aprobetxatu nahi dut, itzultzaile honek, hiztegi espezializatuen aldeko gorazarrea egiteko; zerbaiten galdez joanda, «x hauxe da, eta ez besterik» esaten dizuten horietaz ari naiz. Beste egun batean egingo dut hitz polisemikoak jasotzen dituzten hiztegien aldeko gorazarrea, eta hitz polisemikoena eurena ere bai. Bai horixe, nori berea.

Hemendik hartu ditut ondorengo aipamenak: PONS GONZÁLEZ, Manuel; DEL ARCO TORRES, Miguel Ángel. Diccionario de derecho urbanístico y de la construcción (5ª ed.).  Granada: Comares/Urbanismo, 2009. Hiztegi bikaina iruditu zait, arlo horretako termino nagusien definizio eta azalpen zehatz eta osoak ematen baititu.

«Derecho de vuelo» sarreran, hain zuzen:

La palabra “vuelo” expresa el espacio aéreo situado en la parte superior del edificio a continuación de la cubierta; y cuando lo que se discute es precisamente el derecho a hacer uso del mismo, tenemos el llamado “derecho de vuelo” o de sobreelevación. Como dice la STS, 23 de feb. 1993, el “derecho de vuelo es el derecho a edificar sobre lo ya edificado. (…) Según la Ley 435 del Fuero Nuevo de Navarra, los derechos reales de sobreedificación conceden a su titular la facultad de construir una o más plantas sobre un edificio ya existente o que se construyere con posterioridad.”

Eta luze samar jarraitzen du, baina zehatz, eskubide horri dagozkion ahalmenez eta mugez, eratzeko moduaz, eskualdatzekoaz, eta abarrez.

Jo dut Euskaltermera, ez definizio bila, baizik eta ordain bila, eta «buelo-eskubide» eman dit. Horraino, ondo. Aldiz, EAEko Lurzoruari eta hirigintzari buruzkoa Legera jota (2/2006 Legea, ekainaren 30koa) «hegalkin» aurkituko dugu «vuelo» kontzeptua adierazteko. Hona lege horretako pasarte bat:

Las actuaciones de transformación y utilización del suelo, subsuelo y vuelo objeto de ordenación urbanística quedarán sujetos en todo caso a control de su legalidada través de:…/Lurzorua, lurpea eta hegalkina eraldatzeko eta erabiltzeko jarduerei dagokienez, hirigintza-an-tolamenduaren xede baldin badira, legalitate-kontrola ezarriko zaie.

Bien arteko kontraesan horretan, beraz, «buelo-eskubide» da hautatzekoa, eta badu zuribidea legeak, 2006koa izaki, eta Euskaltermek proposatzen duen ordaina, aldiz, 2008ko hiztegi terminologikokoa.

Aurrekoan aipatu nuen indarrean diren zenbait lege nagusi eguneratzeko klausula bat beharko luketela euskara ofizial den lurraldeetako agintaritzek, hizkuntzaren normalizazioan, estandarizazioan edo berritze terminologikoan egindako aurrerapenen arabera egokitzeko eta berrargitaratzeko legeak eta arauak. Pentsatu behar da, gainera, zer ugalkortasun duten lege eta arau nagusiek administrazioan, maila guztietako administrazioek, autonomia-erkidegoetako administrazio nagusiek, foru-administrazioek nahiz toki-administrazioek erabiltzekoak direlarik (pentsa hirigintza-ordenantzetan, lurzoruari eta hirigintzari buruzko legeei men eginez idazten baitira).

Ez da, ez, txiste erraza eginez, hegaz egiteko eskubidea. Hori, gizakiak berak berez ezin baitu, amets egiteko eskubideaz konpentsatuko genuke ameslariok. Amets egiteko eskubideaz gabetzeko modua ere asmatu dukete dagoeneko, ordea. Gizakiaren hobe beharrez, baina…, esango dute.

Amets, amets egingo dugu, ordea, eguberriotan bederen. Eta pentsatu ere bai. Eta, jakina, terminoak finkatzea da, pentsaketarako, hegazkinaren hegalak doitzea bezala. Horregatik nire esker ona hiztegiak, espezializatu zein orotariko, doitzen ari zareten ingeniari terminologikoentzat.

Eguberri on.

Kanta bat, itxaropenaren alde

Oskar Arana Ibabe

Zergatik bihurtzen ditugu testuak ingelesetik euskarara, euskaraz irakurtzeko gauza diren irakurle asko eta asko ingelesez ere gauza izanik, eta etorkizunean are eta gehiago izango direlarik ingelesez irakurtzeko gauza izango diren euskaldunak?

Bruce Springsteenen kanta hau, esaterako, zertarako euskaratu, hain ingeles soilean idatzita egonik…?

Edo, gaztelaniazko hainbat eta hainbat testu, zertarako euskarara itzuli?

Galdera horren erantzuna eta beste honena, “Zertarako bizirik eutsi euskarari?”, bat bera dira, nire ustez.

Hala, gogoak eman ahala beste hizkuntzetako testuak euskaratuz, zabaldu egiten dugu euskararen eremua.

Munduko plazan zer ikusi, zer gogoko izan, zer ekarri nahi izan euskarara plaza horretan beste hizkuntzetan entzundakoetatik, huraxe ekarri neure buruari euskaraz entzunaraztearren “nagusiaren” kantaren hitzak; noizbait adiskideren bati adore eman behar badiot, hitz hauek berak esatearren, bertso egokirik ezagutu ez-eta, beste norbaiten adorezko hitzak entzunaraztearren, premia dagoenean.

“Nagusiaren” sentimendua, indarra, bihotz sendo tolesik gabea, euskaraz ere hautemateko.

Bruce eta euskara elkarren ondoan ikusteko, ingelesa eta euskara elkarren ondoan entzuteko, handietan handiena, eta txikietan txikienetakoa, biak norbaiten bihotz abailduari bero eman nahian, suspertu nahian.

Asteon Ruperren Azukre koxkorrak entzutean gogoratu naiz euskaraz entzun nituen lehenbizikoetako rock kantak entzutean sentitutako zirraraz, Itoitzen Ezekielen prophezia edo Errobiren Kanpo kantak entzun eta euskaraz halakorik egin zitekeenik ere ezin sinetsita.

Igaro da lilura hura, hasierako lilura hura. Orain, atea irekiago dute kanpoko sortzaileek eta haien lanek, eta geureganatu dugu, ikasi dugu ingeles apur bat ere, kanpoan ibiltzeko, etxera kanpotik datorkiguna inork itzuli beharrik gabe ulertzeko. Baina, euskarara ere ekarri nahi, hala ere. Gure hitzekin hori nola esango genukeen jakin nahi, hala ere. Eta, gure hitzekin esanik, euskaldunen bati esan nahiko genizkiokeela sentitu, hala ere. Brucek esaten dituenak, soilak izanagatik, bihotzetik esanak direlako, eta haren hitzetan eta kantetan, batzuetan, guretzat ere esperantza, zirrara, poza, samina edo zeinahi sentimendu kausituko dugulakoan, argi izpiren bat, baliagarri, nork bere baitarako gordetzeko edo baten batekin edo baten batzuekin konpartitzeko. Eta, hala, euskara muga ez, sare bihurtu, hangoak eta hemengoak geureganatzeko.

Horrexegatik itzultzen dugu ingelesetik euskarara, edo gaztelaniatik euskarara.

Hona hemen kanta hori:

Irakurri baino lehen entzun nahi izanez gero:

Eta, euskaratuta:

Land of hope and dreams (Bruce Springsteen)

Itxaropenaren eta ametsen lurraldea (Bruce Springsteen)

Grab your ticket and your suitcase Thunder’s rollin’ down this track Well, you don’t know where you’re goin’ now But you know you won’t be back Well, darlin’ if you’re weary Lay your head upon my chest We’ll take what we can carry Yeah, and we’ll leave the rest Big wheels roll through fields Where sunlight streams Meet me in a land of hope and dreams Well, I will provide for you And I’ll stand by your side You’ll need a good companion now For this part of the ride Leave behind your sorrows Let this day be the last Tomorrow there’ll be sunshine And all this darkness past Big wheels roll through fields Where sunlight streams Oh meet me in a land of hope and dreams This train… Carries saints and sinners This train… Carries losers and winners This train… Carries whores and gamblers This train… Carries lost souls I said this train… Dreams will not be thwarted This train… Faith will be rewarded

Hartu zure txartela eta zure puskak, trumoia dator trenbide honen gainean. Ez dakizu nora zoazen, Badakizu, ordea, ez zarela itzuliko; eta, laztana, nekatuta bazaude, pausatu zure burua nire bularrean. Aldean eraman ahal duguna hartu, eta utzi gainerakoa. Gurpil tzarrak soroetan, eguzkia zurrustan haien gainera. Elkar gaitezen itxaropenaren eta ametsen lurraldean. Bai, zure kargu hartuko dut, eta zure ondoan izango naiz, lagun ona beharko duzu orain, bidaiaren zati honetarako; Utzi atzean samin-egunak, izan dadila hau azkena, bihar ere argituko du eguna, eta iluntasun hau guztia joanik izango da. Gurpil tzarrak soroetan, eguzkia zurrustan haien gainera. Ai, elkar gaitezen itxaropenaren eta ametsen lurraldean. Tren honek… santuak eta bekatariak daramatza, Tren honek… irabazleak eta galtzaileak daramatza, Tren honek… putak eta jokulariak daramatza, Tren honek… arima herratuak daramatza, Tren hau, bai… ametsak ez dira zapuztuak izango, Tren hau… fedeak saria izango du.

Eta, ondoren, kantaren euskarazko bertsio bat egin, hitzak musikaren moldera sarturik, baina bai eginkizun zaila hori, itzulpenaz haragokoa, segur.