Filmen izenburuaz

Koro Garmendia Iartza

Aurreko batean, film klasiko batek gogoetarako bidea zabaldu zidan. Nola emango nuke izenburua euskaraz? Atzerrikoa zen filma, aspaldikoa, eta zerikusirik ez dute jatorrizko hizkuntzan eman zioten izenburuak eta gaztelaniara itzulitakoan esleitu ziotenak. Itxura batean eragozpen handirik gabeko egitekoa denak buruhausteak sor diezazkioke izenburua euskaratzeko beharrean denari. Zer hobetsi? Jatorrizko hizkuntzan duen moldea ala inguru honetako herritarrei ezagun egingo zaien ordaina?

Irizpide nagusi gisa, jatorrizko izenburua euskaratzea hobesten da, baina auzo-erdaretan jarri diotenari begirik kendu gabe. Batzuetan, erraza izaten da bidea, inolako arazorik gabea; dela filmak ele bietan izen berbera hartu duelako (Pulp Fiction, Quentin Tarantino, 1994), dela jatorrizkoa eta itzulpena noranzko berdinekoak direlako (The Piano / El piano, Jane Campion, 1993).

Izenburuen arteko jauziak dira buruhausteen iturri. Duela urte batzuetako artelanen kasuan, gehienbat. Adibidez, klasikoetan klasikoa den John Ford-en The Searchers filmak Centauros del desierto izena du gaztelaniazko bertsioan. Ez hori bakarrik: Argentinan, Txilen, Mexikon eta Perun, Más corazón que odio izendatu zuten. Beste bat: Some Like It Hot (Billy Wilder, 1959). Zinemazale porrokatuak asmatuko du zein pelikulaz ari naizen, baina hainbesterainokoa ez denak jakingo al du horixe zuela izenburu Con faldas y a lo loco filmak? Hego Amerikan, berriz, Una Eva y dos Adanes.

Itzultzen erraza zirudien Rosemary’s Baby (Roman Polanski, 1968) izenburuak, baina, arrazoiren batengatik, eta seguruenik ikusleak zinema-aretoetara erakartzeko xedearekin, oso bestelako bidea hartu zuen gaztelaniaz izendatzeko orduan: La semilla del diablo. Ea beste honekin asmatzen duzuen: Avanti! (Billy Wilder, 1972). Bai? Ezaguna egiten? Ezetz? Ea, bada… Jack Lemmon… Oraindik ere ez? Egin dezagun proba gaztelaniazko izenburuarekin: ¿Qué ocurrió entre mi padre y tu madre? Eta ehun mila aldiz programatu duten beste honekin: The Sound of Music (Robert Wise, 1965). Asmatu duzu, bai: Sonrisas y lágrimas. Euskaraz izendatzeko orduan, nola jarriko zenukete? Musikaren soinua? Irribarreak eta malkoak? Ez batera eta ez bestera?

Berriagoetan ere, badugu gogoetara bederen bidera gaitzakeen adibiderik. Jungla de cristal (Die Hard, John McTiernan, 1988). Gogoratuko duzue filma: Bruce Willis kementsua kristalezko eraikin luze batean, Alan Rickman maltzurraren eta kuadrillaren aurka… Aipatu ditudan bi izenburuak, berez, ez dira baliokide, baina ez zen hain okerra gaztelaniazko izenburua, egia baita kristalezko eraikina arriskuz eta basapiztiaz betea zegoela… Itzultzailearen zoritxarrerako, pelikula horren ostean, Die Hard 2 etorri zen, eta gero beste bat, eta laugarrena ere bai… Eta kristalarekin zerikusirik ez! Baina, gaztelaniaz, eutsi egin behar aurreneko izenburu hari! Zer erremedio!

Eta beste bitxikeria bat: behin izenburua jarrita, aldatzerik ez dago. Eta dagoenarekin moldatu behar. Adibidez, Cliffhanger (Renny Harlin, 1993) filmari Máximo riesgo izenburua jarri zioten ‒euskaraz, Arrisku bizian‒, eta handik hiru urtera, Maximum Risk (Ringo Lam, 1996) izenekoa atera zuten. Nola izendatu, orduan, bigarren hori? Egokiena Máximo riesgo zen arren, horrela izendatzerik ez zutenez, ahalik eta gutxien urrunduko zen hautua egin behar izan zuten. Emaitza: Al límite del riesgo.

 

Au Café Akeita

Iñigo Aranbarri Alberdi

Lantegi bihurtu zait azkenaldian goizeroko kafea.

Esan nahi dut orain ez hainbestera arte ekintza berezko, natural, nekegabea zena politiko bihurtu zaidala, hautu ideologikoa, borrokaldi identitarioa. Eta zer nahi duzue esatea, ez da samurra goiz-goizetik, begiak makarretan dituzula, halako banderak astintzen hastea.

Argitu dezadan bada, eguneroko eginbehar hori dela eta, zerk eragozten didan loa. Eguerditik atzera kafea hutsik hartzeko ohitura dudan arren, esne pixka batekin hartu ohi dut goizekoa, gurean, gazteleratik mailegu hartuta, korta(d)ua deitu izan den hori, alegia. Hizkuntza aldetik, bistan da, inolako martingala ezkuturik ez duen jokabidea bestalde: kaña diogunean bezala, edo marianitoa, edo karajilloa, edo panaxea edo pika edo boka… Halakoz beteta dago, beharrik, barraz bestaldea.

Kontua da beste hitz askok ez bezala, kafe kortauak agerian duela jatorria, abizenak nabarmenago salatzen duela jimenez bat epaitegi aranazale baten aurrean baino. Eskerrak, zorionez, gaztelera pixka bat jakinda, erraz konpon daitekeen itsusikeria estetiko hori. Eta hala sortu zen, txisteekin bezala, ez dakigu non, ez dakigu nork eta noiz, baina bai zergatik, eta halaxe zabaldu lurralde zikindu guztietan ordura arte nekerik gabe erabiltzen zen korta(d)uaren ordain orbangabea: ebakia, ebagia edo moztua.

—Zer dugu?

—Kortaua.

—Ebakia —berehala zuzenketa, adeitsu beti, hori bai.

Sekula ez gorri hotsik egunero huts bera nahita egiten entzunda ere. Aitortu behar dut, horretan behintzat pazientzia handia izan dutela beti nirekin bateko eta besteko tabernariek urte hauetan guztietan. Nik beraiekin izan dezakedana baino handiagoa. Halaxe da, ezen nik, egonarri pixka batez, errepasatu beharko nuke eurekin batera, paper mutur batean, zer diogun nagusiki gazteleraz cortar diogunean. Ea, zer da zuretzat “cortar el café”? : a) moztu, ebaki… “cortar el pelo, la hierba, el chorizo” eta abarrak bezala; b) galdu, garraztu, mindu, baita zoratu ere gurean, esnea tarteko denean, “cortarse la leche”; edo c) nahastu, zerbait erantsi “la fanecetina se utiliza para cortar la cocaína”.

Baina ezin. Barruak agintzen ez didalako ez ditut hamar minutu hartzen kortaua hartzen dudan barra izkina bakoitzean eta galdetzen barrukoari ea hiru adiera horietatik zein den euskaraz esan nahi dugunari dagokiona, hau da, zer egiten dugun kafe hutsari esne xorta bat botatzen diogunean, ondo baitakit erantzuna: “eta orduan zer esan behar dugu, nahastua? Hoa txakurraren salara!”.

Arrazoirik ez zaie falta. Nahastua beldurgarri zatarra da ebakia aratz eta arazorik gabe gizarteratuaren aldean. Gainera, zertan hasi aldatzen azkenaldiko hiztegi nagusien bermea ere hor badago (Elhuyar, Labayru, Zehazki…).

Nik, berriz, ateratzen hasita, gaztelerazko cortadoren nazioarteko arrakasta ateratzea badut neure alde. Ia torero, paella edota sangría bezainbeste esportatu da-eta, antza, ditxozozko asmakaria: cortado italieraz, suedieraz, neederlanderaz zein ingelesez (Ingalaterran ez da horrelakorik, kafea txarra da! oharra nire ikasle Chrisek), kortadas lituanieraz, kortado errusieraz…  Frantsesez, beste bat izan du bidea: café noisette (eta kolesterolaren kontrako kanpaina heldu eta esne-tela erabiltzen ez denetik, baita p’tit crème ere, hainbat bazterretan nuazetak baino esne gehixeagoz). Portugesak ere, polita ematen digu aukera: pingao (pinga, tanta) oso esne gutxirekin, eta garoto, pixka bat gehiagorekin.

Alferrik.

Pazientzia agortuta, zakartzen ere hasi zaizkit, ordea, azkenaldian barraz bestaldekoak:

—Kortaua, mesedez.

—Eta hi irakaslea izango haiz?

Etsi behar nuke. Beranduegi da ezer aldatzen hasteko, joana duk garai hura, txikito. Eman egingo dut. Zer arraio, agintzen dizuet bihar bertan izango dela, kontua ere ez da-eta kikarakoa ozpintzea. Lasai bizi beharra dago, merezi dugu hainbeste. Bai, halaxe egingo dut. Sartuko naiz goizero bezala eguna zabaltzerako Akeita kafetegian, igoko naiz Sartre 68ko barrikadetan nola egurrezko mahai gainera, baztertuko ditut kafekonletxe esneagaz guztiak zapata muturraz, eta Chaplinek The great dictator-en bezala, edo Charles Laughtonek This land is mine-n  edo Orson Wellesek Compulsion-en, azken alegatoari ekingo diot:

“Jaun-andreok, ez dakit aski zabaldua dagoen bezalaxe, erdara asko jakin beharra dagoen egungo euskara ulertzeko; dakidana da erdara motza izanda ere, ez dela zaila euskaldunari oker dabilela sinestarazi eta ordaina saldu eta sartzeko.

Eta orain, egidazu ebaki eder bat, mesedez”.

Pelukeria for men

Idoia Santamaria Urkaregi

Ez da nik asmatua izenburuko hori, duela egun gutxi Donostiako Altza auzoko ile-apaindegi bateko errotuluan irakurria baizik. Eta mundiala iruditu zitzaidan. Touché, pentsatu nuen, ke fuerte. Globalizazioaren top of the top. Memelokeria galanta, beharbada. Baina erreal-erreala, como la vida misma. Eta, zer arraio, jostaria. Koldo Izagirreren Zergatik bai (Kriselu, 1977, 61. or.) liburuko mikroipuin gogoangarri hura ekarri zidan gogora:

Eta zergatik jo nau antes de peibe se pone siempre eme esan du eta nik jarri dut ondo mpamplona eta gainera erori zait plumilla baina ez egin dut negarra eta belarrian soinua tii daukat eta ze bero ni naiz el número veintitrés eta daukat estutxea de colores.

Handik segundo gutxira, ordea, aspaldi gibelean okupa bizi zaidan talibana atera zitzaidan, durbante eta guzti, «nola da posible»ka, sekulako erretolikarekin, hondamendi apokaliptikoa iragarriz, konponbiderik gabea, ezta sei aitagure eta hiru agurmaria errezatuta ere. Ezta astebetez Berria bakarrik irakurtzeko penitentzia egingo dudala aginduta ere. Atentatu suizida baterako materiala bildu eta bildu sumatzen dut aspaldi, eta kontuz ibili beharko dut, herriko plazan leherraraziko bainau bestela eta nire lotsaizun guztiak agerian utziko.

Nola edo hala moldatu nintzen, hala ere, talibana mendean hartzeko. Hitz eman behar izan nion ez ditudala berriz erabiliko sarean bolo-bolo dabiltzan aditz trinko itsusi tradiziorik gabeko horiek, ezta lagunei whatsappak bidaltzeko ere, eta lotarako ere ez dudala kenduko baserritar jantziko buruko zapi zuri-zuri ondo lisatua.

Baina, hura berriz esnatu bitartean, esan dezadan zer pentsatu nuen Altzako errotulua ikusi nuenean: desdramatiza ditzagun pixka bat hizkuntza-kontuak (ere), ez dezagun piztu hain erraz inkisidore boligrafogorrizaleon matxinada zuzentasunaren izenean, ez gaitezen hain serio demonio jarri beti hizkuntza-kontuetan (ere), ez dadila dena hain transzendentala izan, por dios.

Badaezpada: ni betiko infernura kondenatu aurretik, garbi gera bedi, bitte, ez naizela esaten ari errotulu horren ereduari jarraitu behar geniokeenik idaztean, God forbid! Ez dezala inork ondorioztatu ile-apaindegi, liburu-denda, gimnasio edo sex-shopen errotuluetarako marketin-eredu berria proposatzen ari naizenik. Horrelakoek ere badutela lekua diot, sin más, dagokien testuinguru eta erregistroetan, of course, eta hizkuntza(k) jostailu ere bad(ir)ela eta osasungarria dela bihurritzea. Kontua, noski, jolaserako eremuak adostea da; bestela, barre egin ordez, barregarri geratzen baikara.

Joan egin behar dut. Talibana esnatzen ari dela uste dut, eta ez da gozoa izaten siestatik esnatu berritan. Broma gutxi horrekin. Boligrafo gorria bakarrik ez; oraingoan, errotuladore lodi-lodi bat dakar eskuan, metraileta baten tankerakoa. Akabo. Fin.

Euria zarra-zarra

Juan Luis Zabala Artetxe

«Aitortu beharra daukat: arazoak ditut emakumeekin, eta
azkenengo 25 urtean sekulakoak. Herritik kanpoko panorama
ikusita, eta herrian bertan gauzak nola aldatu diren ikusita,
ez dut jakiten maiz emakume bati ‘hi’ esan edo ‘zu’ esan.
Emakumeekin daukadan arazoak ez dauka konpontzeko
itxurarik».

(Iñaki Segurola, Arrazoia ez dago edukitzerik, Alberdania, 2012)

Euria zarra-zarra oroitzen dinat geure eskuz nola edo hala egindako egur eta plastikozko etxolaren gaineko teilatua ozen jotzen, gure barre algara urduriekin lehiatu nahian bezala. Geure eskuekin baldar baina tinko ezarritako plastiko puska narras eta zatar hura gure buruen gainean, gu euritik babesten…

Pentsatzen egon naun asko genuela ikasia ordurako, mendiko auzo txikitik mundura irten gabeko bi ume moko baino ez ginen arren; eta pentsatzen egon naun zein harreman eskasa izan duen gerora ikasi dudan gehienak orduan genekienik jakin gabe genekien guztiarekin.

Hi ez hintzen ni adina urrundu haatik, eta azken batean baserri batean bizi haiz orain, mendi- mendian, autoa hartuta kalerainoko bidea egiteko ordu erdi eskas baino behar ez badun ere.

Ba al dakin zerk egin didan sekulako ilusioa gaur egin dizuedan bisitan? Hi aspaldiko partez besarkatu eta hire senarra eta bi umeak ezagutzeaz gainera, jakina, esan beharrik ere ez zagon hori. Bada hika hitz egiteak: dinat, ninan, ez zinan, din, zagon, zauzkan, ez zaukanat, ditinagu, zizkionat…

Zenbat denbora gisa horretan jardun gabe! Neure artean eta alegiazko solasaldietan baino ez naun ni horrela aritu azkenengo 25 urtean, baina hirekin elkartu orduko egunero hala jardungo banu bezala hasi naun, akatsik egiteko beldurrik gabe, akatsik egin daitekeenik pentsatu ere egin gabe. Gozo eta eroso.

Elkarrekin geundela ez dinat ezer esan horretaz, hizketan aritzean hizketari buruz hitz egitea hizketako laguna konpromiso zatar batean jartzea iruditzen zaidalako, eta hizketaldia izorratzeko bide ia segurua. Baina orain, etxera itzuli eta gero, esan egin behar dinadala pentsatu dinat, horregatik ere nire esker ona agertzeko besterik ez bada ere.

Irrigarria irudituko litzaioken nire ilusio inozo hau askori, bazakinat. Neuri ere, dena aitortzeko, irrigarria iruditu zitzaidanan JosAnton Artze Ez dok Amairuri buruzko dokumental bateko pasarte batean, estasiaren ertzeraino miretsita ikusi nuelarik gogoratuz nola Lekarozko emakume batek «Eta zu, nor zaitut?» galdetu zion, «Eta zu, nor zara?» galdetu beharrean. Irri egin ninan nik ere, baina ez ditun gauza bera «Eta zu, nor zaitut?» eta «Eta zu, nor zara?». Gisa berean, ez ditun gauza bera dut eta dinat, diot eta zionat, nuen eta ninan, dizkiot eta zizkionat. Ni ere estasiaren ertzeraino miretsita itzuli naun etxera zuenetik bueltan.

Jabetu naun semeari normal-normal egiten dionala hika, edozertaz ari haizela eta beti, baina alabari zuka egiten dionala gehienean. Susmoa dinat alabari ere hika egin nahi dionala, baina ez zainala ateratzen, oztopo ikusezin batek eragotzi eta zuka egitera bultzatuko bahindu bezala. Oztopo ikusezin batek, traba ez identifikatu batek, inon katalogatu gabeko mamu batek.

Pena eman zidan horrek, amorrarazi egin nain, zeren eta hik ez baldin badion hika egiten hireari, zein arraiok egingo dio honezkero hika bere alabari, eta zein arraiok egingo dio geroago ere?

Euria zarra-zarra oroitzen dinat geure eskuz nola edo hala egindako egur eta plastikozko etxolaren gaineko teilatua ozen jotzen, gure barre algara urduriekin lehiatu nahian bezala. Ezerk ez gaitin sekula babestuko plastiko puska narras eta zatar hark bezala.

Itzulpenaren ideologiak

Gotzon Egia Goienetxea

Dezső Kosztolányi hungariar idazlea 1885ean jaio zen, austrohungariar inperioaren ertzean, gaur egun Serbiako lurretan den herri batean. Kazetari saiatua, XX. mendearen hasieran hungariar poeta eta idazle ezagunenetakoa izan zen. Itzulpen lan ugari egin zituen: Maupassant, Molière, Lord Byron, Oscar Wilde eta japoniar haiku asko eraman zituen hungarierara… Gizon kultura handikoa zen, ezkertiarra pentsaeraz.

Ipuin edo narrazio laburrak idatzi zituen; ederrenetako bat, 1933an argitaratua, Itzultzaile kleptomanoa deitua. Laburra da istorioa, bitxia: lapurretarako joera azkengabea, eutsiezina zuen gizon baten kasua da. Horrek sortzen dizkion arazoen erruki harturik, lagunek itzultzaile lan bat aurkitzen diote argitaletxe batean. Polizia nobela ingeles bat eman diote itzultzeko. Denbora laburrean lana amaituta, miretsirik irakurri ditu editoreak itzulpenaren lehen pasarteak: estilo ezin landuagoa, hitzen eta esaldien inoiz ikusi gabeko tolesdura, argudioaren giroa bikainki atzemana… Baina itzulpena ez dago argitaratzerik: testuak zilarrezko hamabi laban aipatzen zituen lekuan, itzultzaileak hamar utzi ditu; harribitxi eta urrez apaindurik zetorren emakume protagonista, gau soineko zarpail batera soildu du; narrazioaren mila eta bostehun liberen ordez, bostehun laga ditu agerian, gainerako mila liberak bere kolkorako, edo –nork jakin– poltsikorako gordeta.

Gatazka ironiaz betetako bat kontatzen du Kosztolányik, itzultzaileari arrisku batez ohartarazi nahirik bezala: ideologia bat dago beti hitzen atzean, agerian ez bada ezkutuan. Erne ibili behar du, beraz, itzultzaileak, ideien hostotzak ez diezaion hitzen zentzua lainotu, eta bere ulermen baldintzatua  (istorioan, lapur joera eutsiezina; fikzioaz gaindiko bizitzan, norberaren usteak eta iritziak) ez dakion gailendu itzulgaiari.

Herbert Marcusek zioen, bere One-Dimensional Man entseguan (1964), hizkuntzaren laburtzapenak, batzuetan, galdera maltzurrak saihesteko bide bat izan daitezkeela. Beste adibide batzuen artean, zioen «NATO» siglak ez zuela aditzera ematen «Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundea» izendapen osoak agerian uzten zuen hori bera, hau da Ipar Atlantikoko herrialdeen arteko adostasun bat. Izan ere, bestela, baten bat has zitekeen galdezka nola zitekeen Grezia eta Turkia izatea erakunde horren kide, baina ez Suedia.

Arrazoia bere alde izango zuen, ziurrenik, Marcusek, hizkuntza eta boterea loturik joan baitira beti. Izan ere, esadazue, ba al da ideologietatik libre den hitzik, gutxiago esaldirik?  Aspaldi ez dela, Juan Garziak hemen bertan (Kalko fraseologikoak eta ideologikoak) aldarri egiten zuen, nominalizazioen kalko mekanikoaren aurka, besteak beste, esaldien egiletasuna  guztiz ezkutatzera eraman dezakeen bidea delakoan. Egilea, batez ere erabaki ofizial maizegi mingarrien egilea, nor den ageria(go)an uztea gauza ona da, zalantzarik ez, baina itzultzailearentzat kontu apur batez ibili beharreko bidezidorra izan daiteke askotan. Ederki gogorarazten zigun, sotiltasun handiz, gure Iñigo Aranbarrik, kazetari itzultzailearen ikusmoldea salatzen zuen adibide hartan: «En Iparralde, se podrá obtener el permiso de conducir por un euro al día», euskaratuta «Gidabaimena egunean euro bat ordainduta atera ahalko dute Ipar Euskal Herrian». Dute, haiek, guk ez.

Adibide huts bat jartzearren, «los indicadores financieros de la economía española sugieren que estamos en una situación…» esaldiaren aurrean (eta zenbat halako!), nola jokatu behar du itzultzaileak? Itzulinguru bat bilatu behar du, «..egoera halakoa da» gisara, gaude/daude auziari ihes egiten?

Uste dut bide horretatik, fikzio handirik behar gabe, laster ginatekeela Kosztolányiren pertsonaiaren lapur bidean, edo, auskalo, okerragoetan.

Lehenaldia baino lehenagokoak

Iñigo Errasti Aranbarri

Gaurkoan esatera noana gauza jakina izango da ziur asko gehienentzat, baina, pentsaturik blog honek denetariko irakurleak dituela, baten bati lagunduko diolakoan idatzi dut.

Aspaldi ez dela, lehenaldiko aditz baten ordaina nola eman zalantzan zebilela esan zidan ofiziokide batek. Ez dut gogoratzen zer hizkuntzatan zegoen haren jatorrizko testua; bai, ordea, pluskuanperfektu edo burutu-burutu horietariko bat zela: había amado, avait parlé, had come… halakoren bat zen; horiek baino konplikatuagoa, beharbada. Egia esateko, ez dakit zer erantzun nion, ezta zalantza argitu ote nion ere, baina hara non topatu diodan oraintsu Mitxelenari horren gaineko pasartetxo bat (letra lodia neurea da):

Badirudi gure gramatikariek, euskara bere-berean aztertu beharrean –eta zenbat eta erdalkeriaren etsaiago, orduan eta areago– ez dutela kezkarik erdal kategoriak euskaraz nola adieraz daitezkeen azaltzea baizik. Oraindik orain idazten zuen, esate baterako, Umandik, Aita Omaetxebarriaren iritziak zuzenduaz: “Sar(tu) ziteken: podía o hubiera podido entrar” ez dira berdin. Beren artekoa andia dala deritzaigu”. Gure ustez ere, horrelaxe da. Baina nekerik gabe egiazta daiteke –nekerik gabe, gramatika jakite enpiriko bat denez gero, testuetatik atera behar dena, ez inoren burutik– euskarazko sar zitekeen (ziteken hori berbera duzu, laburtua izatea) erdaraz “podía, pudo, había podido, hubiera podido entrar” itzul daitekeela, batere bereizkuntzarik gabe. Aldi horiek gaztelaniaz bereizten direla, eta guri zer? Zertan ari gara? Erdal ala euskal gramatikaren legeak ematen?

(Asaba zaharren baratza, 1960)

Mitxelenaren azalpenari buelta emanez gero, esan liteke erdarazko forma burutu-burutok, askotan, ondo adierazten direla euskaraz iragan burutu «soilez» (alegia, tartean izan aditza sartu gabe ere). Jakina, ez dugu hori modu bakarra lehenaldian jada igaroak edo eginak dauden ekintzak adierazteko, beheraxeago ikusiko dugun legez.

Halakoak nola itzuli diren ikusteko, edo zeinahi kontsulta egiteko, baditu EHUk tresna bi apropos-aproposak: bat, berriki aurkeztu duten EHUskaratuak corpusa; bestea, lehenagotik erabilgarri zegoen kontsultagunea. Nik dakidala, izatez, gauza bera dira, baina, oraingoz, bereiz daude, eta ez dituzte liburu beren itzulpenak ematen; osagarriak dira, beraz.

Batetik eta bestetik hartu dizkiet adibideak Patxi Petrirenari eta Garikoitz Otamendiri, Xabier Olarrari, Irene Aldasorori, Juan Garziari eta Jon Muñozi.

Hala, bada, iragan burutuko ordainak eman dituzte itzultzaileek batzuetan:

Max sourit d’un air entendu, il avait fait la même remarque à M. Ruche dans l’après-midi lorsqu’ils avaient répété la séance.

Maxek irribarre egin zuen, adituaren plantan, ohar berbera egin baitzion berak Ruche jaunari arratsaldeko emanaldi-saioan.

Desde los tiempos del propio Arana, el nacionalismo vasco había mantenido una postura ambigua en esta cuestión.

Aranaren beraren garaietatik, euskal nazionalismoak jarrera anbiguoa izan zuen kontu horretan.

He had often dreamed in vivid color, especially when he dreamed of landscapes and painting.

Ordu arte, kolore bizikoak izan zituen ametsak beti, batez ere paisaia eta margolanekin amets egiten zuenean.

Baina, halakoekin batera, sarri erabiltzen dute aditz-partizipioa ere, artikuluarekin nahiz -ta/-rik atzizkiekin:

Pour le conseiller, de Gaulle avait nommé un comité de douze «sages», représentant chacun une discipline scientifique.

Aholku eman ziezaioten, batzorde bat izendatua zuen De Gaullek, zientzia-arlo bakoitzeko ordezkari ziren hamabi «jakintsu»z osatua.

Even in 1733, the study of man had long been a fascinating task for philosophers, physicians and poets..

Arituak ziren 1733 baino askoz lehenago ere filosofoak, medikuak eta olerkariak gizakia aztertzeko zeregin liluragarrian.

La letra eme no cuenta en este análisis porque la había recogido algunos años antes, mucho antes de saber que algún día iba a necesitarla, pero si lo hice (recogerla sólo por su rareza) es porque intuía que un día me sería útil.

Eme letrak ez du kontatzen analisi honetan, egunen batean beharko nuela jakin baino urte batzuk lehenago bildua bainuen; bildu, hala ere (bitxia zelako, besterik gabe), noizbait baliagarri izango zitzaidalako intuizioa nuelako bildu nuen noski.

Eta badira bietatik dituzten esaldiak ere:

He had collected enough barbiturates: he had tried to do a thorough job, and had taken too many.

Nahikoa barbituriko zituen bilduak; motz geratzeko beldurrez, ordea, gehiegi hartu zituen.

Horra, beraz, erdaretako pluskuanperfektuen ordainak emateko aukeretariko batzuk.

Aparteki sintaktikoak

Jesus Maria Agirre Berezibar

Aparteki sintaktikoak, hitzak dioenez, aparte batzuk dira, idatzizko jardunaren bereizgarriak, parentesiz edo marraz adierazi ohi direnak. Eten egiten dute hari sintaktikoa, gutxiago aurreko adieraziarekin konkordantzian doazenean, gehiago konkordantziarik gabe azaltzen direnean. Apartekien bidez adierazi sekundario batzuk eman ohi dira, informazio edo balorazio osagarriak. Eten horiek traba ez bihurtzeko, esan daiteke ezen, eraketari dagokionez, komeni dela laburrak izatea, ahal dela konkordantzia edukitzea eta beti ere ez kokatzea kate sintaktikoaren toki sensibleetan (genitiboen ondoren, galdegaiaren ondoren), eta testu-motei dagokienez, agian ez liratekeela erabili behar testu formal batzuetan, adibidez testu dispositiboetan. Apartekien erabileran, beraz, sen ona eta gutxieneko trebetasun bat behar dira.

Badira nire gustuko idazle batzuk apartekietara erruz jotzen dutenak testu argumentatibo, esplikatibo eta baloratiboetan. Normalean, zehaztapen eta ñabardura ugariko idazkera trinko bihurria izan ohi dute, eta estilo hori nekosoa den arren, barkagarri egiten zait, beren idazkiek, mami eta azal, izan ohi duten zorroztasunagatik. Horietako bat Carlos Arribas El Paiseko kirol-artikulugilea da (adibide guztietan azpimarren bidez nabarmendu ditut apartekiak):

No era su primer prólogo —una carrera especial porque siempre la victoria lleva aparejado el maillot amarillo—, ni el segundo, ni el tercero de Cancellara, un verdadero especialista, un hombre habituado a ese tipo de orgasmo, sino el quinto (en el Tour solamente: también ha dejado su sello en Luxemburgo, en Suiza, en California, en la isla de Rodas), lo que convierte su alegría en algo más que sorprendente, extraordinario.

Euskaraz ere badira apartekien erabiltzaile abantailatu batzuk, nire iritziz adierazpenean eranskin zukutsuak sartzen dituztenak, nahiz eta adibide batzuetan hari sintaktikoa dexente trabatzen duten. Hona hemen Juan Garziaren bi pasarte, Joskera lantegi liburutik hartuta:

Zorionez edo zoritxarrez (halako balorazioak ez dagozkit niri), euskarak badu (eta hori gabe ez da euskara) bere egitura diogunez aski berezi eta alde batzuetatik guztiz auzo-erdaren antipodikoa. (…) Txikiak gara, gutxi, eta inguruko —auzoko eta bertoko— hizkuntzen aldean beste planeta batekoa izateko itxura edo du gureak: edo ondo antipodetakoa, bederen (euskaraz egiten zeneko Paradisu galdu hura han ote?).

Hurrengo hau Iñaki Segurolarena da, Arrazoia ez dago edukitzerik liburutik hartuta:

Hemengo nahasmendu eta kale-giro politizatuak bukatu zirenean (Gataxka betikotzea —bere odol, malko, biktimismo eta martirologioarekin— ez nuen politikatzat jotzen), toki okupatuak eta autogestionatuak sortu ziren han-hemenka (ederki), eta jende bal azaldu zen bere burua zerekin okupatu eta autogestionatu ez zekiena (zatarki) eta, besterik ezean, espezie eta sexu desberdinen inguruko babokeriak banderatzat hartu zituena.

Esan bezala, autore batzuen estilo-ezaugarritzat jo daiteke apartekien baliatze ugaria. Nire arlo profesionalera pasatuz (itzulpen juridikoa), iristen zaizkidan euskarako itzulpenetan (lege-proiektuak) iruditzen zait aski indiskriminatuki erabiltzen direla apartekiak, baliabide unibertsal balira bezala, pixkat bereizi gabe testu-motak, estiloak eta testuinguruak. Baliteke Amurizak aipatzen duen “artazien erabilera”ren emaitzetako bat izatea, Administrazioari dagokionez hartan euskara argi-erraza erabiltzearen aldarriarekin zabaldu dena. Hona hemen adibide bat, legealdi berriko lehenengo lege-proiektukoa (aparteko ordainsariak), zioen azalpenetik hartuta:

Ikuspegi materialetik begiratuta eta aurrekontu izaera alde batera utzi gabe, ekimen hori guztiz legitimoa da, Autonomia Erkidegoak funtzionario publikoen erregimenean duen eskumenaz —Autonomia Estatutuaren 10.4 artikuluan aitortzen da eta sektore publikoko langileen erregimen juridikoan esku hartzeko aukera ere ematen dio— nahiz Euskadiko sektore publikoaren arloan duen eskumenaz —Estatutuaren 10.24 artikuluan aitortutako eskumen esklusiboa— baliatuta gauzatu baita.

Legeak testu formalak dira eta legeen estiloan printzipioz desegokia litzateke halako etenak egitea; hala ere, apartekiak kasu honetan legearen alde argumentatiboan kokatuta daudenez, salbuespentzat har daitezke. Ordea, testuinguru sintaktikoari dagokionez galdegai-posizioan kokatuta daude besteak beste, eta estiloari dagokionez eten luzeak, komunztadura gabeak eta segidan doazenak dira; ondorioz, hari-puntada desegokiak dira nire ustez, josi baino gehiago urratu egiten dutenak. Nire iritzian, testu-mota inpertsonal eta formal horri hobeto doakio estilo kateatu bat, holakoa adibidez:

Inplikatutako gaiaren ikuspegitik begiratuta, eta eman nahi zaion aurrekontu-izaeraz haratago, argi dago ekimen hau Autonomia Erkidegoaren eskumenen erabilera legitimo bat dela, Erkidegoak eskumena daukalako funtzionario publikoen erregimen juridikoaren arloan, Autonomia Estatutuaren 10.4 artikuluak aitortuta, horrek aukera ematen diolarik gainera sektore publikoko langileen erregimen juridikoari buruz jarduteko, eta eskumen esklusiboa orobat euskal sektore publikoaren arloan, Estatutuaren 10.24 artikuluak deklaratuta.

Bestetan bezala, apartekiak baliabide bat gehiago ditugu, bai, baina ez da komeni nonahi eta indiskriminatuki erabiltzea. Hari sintaktikoa eten egiten dutenez gero, uste dut, besteak beste, ez dela egokia apartekiak testu-mota batzuetan erabiltzea eta desegokia dela testuinguru sintaktiko batzuetan kokatzea.

Hogeita batgarren mendea pentsatzen… euskararentzat eta euskarazko itzulpengintzarentzat

Oskar Arana Ibabe

Hogeigarren mende iraganaz gogoeta egiten dute Tony Judt eta Timothy Snyder historialari-pentsalariek Thinking the Twentieth Century[i] liburuan, mende horretan nagusi izan diren pentsamendu-ildo nagusien gaineko hausnarketa egiteko baliatuz Tony Judt heriotzara eraman zuen erialdiaren azkenetan Timothy Snyder adiskide eta lankideak egiten dion elkarrizketa, haren biografiako une garrantzitsuenak eta mendeko une esanguratsuenak uztartuz, eta hark bere bizitzari buruz egindako gogoetak mendearen gorabeherei buruzkoekin estekatuz.

John Maynard Keynesen aipu bat hartzen du goiburutzat abiaburuko orrialdeak: “Iritziaren historia ikasi behar da lehenik, adimena askatuko badugu.”

Eta, izan ere, liburu trinkoa eta mardula da, historian ezjakin samarrak garenok astiro irakurtzekoa, sakona. Ez dakit adimena askatuko didan, baina lana eragin, bai, eragiten dio nire buruari. Esker onekoa ere bada, zeren, gertaeren xehetasunetan galdu gabe, gertaera horiek ekarri zituzten egoeren, inguruabar, pentsamendu, ideologia, pentsalari eta joeren arteko loturak eta historiak ondoren hartu zuen norabidea argitzen baititu, orain arte irakurritakoan, bederen.

Baina, liburu hau hemen aipatu badut, ez da horregatik, baizik eta, Tony Judtek ikasle-garaia eta eskola aipatzen dituelarik, ingeles hizkuntzaren gainean egiten duen gogoeta batzuengatik. Itzuli egin ditut arreta deitu didaten pasarte horiek, ederrak iritzi dizkiedalako, zer pentsa eman didatelako, neure buruari galdera batzuk egitera bultzatu nautelako, eta gogoeta horiek, aski arruntak, agerkari honetan idatziz eman nahi ditudalako:

“Eskolak beste era batera egin ninduen ingeles: ingelesezko literatura ona irakurtzen genuen. Gure eskolak batxilergoko Cambridge programari jarraitzen zion, zeinari zorrotzena irizten ohi baitzitzaion arrazoiz. Poesia ikasten genuen: Chaucer, Shakespeare, hamazazpigarren mendeko poeta metafisikoak, hemeretzigarreneko augustar poetak. Prosa ere bai: Thackeray, Defoe, Hardy, Walter Scott, Brontë ahizpak, George Elliot. Sari bat irabazi nuen ingelesean, aski egokia,…”

“Hala, 1960ko urteetako ume batek oraindik ere aukera zuen heziketa bat hartzeko, aurreko belaunaldiei eman zitzaienaz ez oso bestelakoa, eta are agian hobea ere. Seguru asko, usadiozko kultur erreferentzien multzo horri esker, ez zehazki Ingalaterran baizik eta ingeles hizkuntzaren baitan etxean sentitzeko modu honi esker, izan genuen nik bezalako jendeak aukera bizitzan aurrerago gaztetako politika erradikaletik ildo liberalerako bidea eroso egiteko.”

“Nolanahi ere, eskolak erakutsi zidan ingelesa hizkuntza gisa prezatzen, bai eta ingelesez idaztea prezatzen ere, eta nigan iraun du preziamendu horrek harrezkero, atzerriko interes eta harremanak gorabehera. Nire garaiko historialari asko eta asko kontinenteko europar bihurtu ziren, halabeharrez, garaiko boladaren eraginez, kidetasunez hautu hori eginik, edo historialari-arreta han jarrita. Ni ere halaxe, ustez. Baina haietako gehienak baino hein handiagoan, irudipena dut ezen barru-barrutik ingeles sentitzen nintzela eta halaxe sentitzen jarraitu dudala, nahiz eta bitxia eman. Ez dakit beste batzuek baino hobeto idazten ote dudan ingelesez, baina badakit bene-benetako atseginez idazten dudala.”

Ingeles hizkuntzaren alderako maitasunaren aitorpen hori hunkigarria izan zait. Irrika pizten du nigan, euskararen baitan etxean sentiaraztea erdiets lezaten gure eskolek, horretarako behar den literatura eduki lezaten, gure prosa noranahikoa (Etxeparek bezala, oraindik) gozatua eta malgutua eta zaildua eta landua eta usatua eta baliatua eta hedatua izan ledin. Irrika edo desira bat beraz, hizkuntzari berari buruz eta hizkuntzaren irakaskuntzan jarduten diren erakundeei buruz, lorpen bat, helmuga bat, eginkizun bat xede duena.

Baina, baita ere, irrika edo nahikunde bat, hizkuntzarekiko jarrerari buruz. Pentsalari-historialariak ez daki beste batzuek baino hobeto idazten ote duen ingelesez, baina badaki bene-benetako atseginez idazten duela. Eta etxean bezala sentitzen da ingeles hizkuntzaren baitan, etxea du ingelesa, prezatu egiten du ingelesa hizkuntza gisa, eta prezatzen du ingelesez idaztea. Ahalegin horretan ari gara itzultzaile eta idazlari asko, gure hizkuntzak idazteko tresna doia eta eraginkorra, eta atsegingarria, izan behar duela guztiz jabeturik.

Askok aipatu dute lehenago, gure artean aspaldiko kezka da, ezen, beste hizkuntza handien moduko literatur tradiziorik ezean, sortzea dagokigula, edo, itzulpenaren bidez, euskarara ekartzea literatur tradizio horietako egileak eta obrak. Horretan ari gara, badakit, gure ahalen neurrian, baina ez dakit kontu honek behar bezalako arreta ote duen eskola-agintarien aldetik, eta Euskal Herriko agintari nagusien aldetik. Ezetz esango nuke, ez beharko lukeen tamainakoa. Ezta ere, beharbada, herritarren aldetik, edo ikasle eta ikasle-gaien aldetik. Tony Judten hitzak irakurrita, euskarak gurean beharko lukeen duintasun eta garaiera jartzen zait begien aurrean.

Oroitarazi didate hitz horiek eskolan, filosofia ikasten ari ginela, gertatu zitzaidan zerbait. Ez geneukan garai hartan euskarazko filosofia-testulibururik, irakasleak bere kabuz apailatzen zituen apunte hala-moduzko batzuk baizik ez. Behin, ordea, Platonen elkarrizketa batzuk ekarri zituen fotokopiaturik, ez berak itzulirik. Testu haiek maitasuna eragiteko modukoak ziren, ederrak ziren, mira eragiten zuten, asmo estetiko nabarmena zerien, ez zuten erdarazkoen inbidiarik. Gero jakin nuen Jokin Zaitegik itzuliak zirela. Ingeles pentsalari honek bezalako zerbait sentitu nuen lehenbiziko aldietakoa izango zen, ahaleginik gabe, miraz eta atseginez, antzinateko pentsalari batzuen hitzak euskaraturik irakurri nituenekoa.

Gogoeta eragin didate pasarte horiek, orobat, hizkuntzaren funtzioez, eta hizkuntzaren normalizazioak iritsi beharko lituzkeen eginkizunez. Hizkuntzak literaturaz besteko goi-mailako eginkizunetan, hala nola historian, pentsamenduan, arte eta zientzietan, eman dezakeenaz eta eman beharko lukeenaz. Bistan da euskara bidea egiten ari dela arlo horietan ere. Nik ez nioke mugarik ezarriko bide horri, eta bistan da ingelesa izango duela bikote bide hori egiten, zientzialarien komunitatean eta akademian hizkuntza nagusia denez gero.

Bazuen, gainera, Tonyk adiskide bat, unibertsitatean ezagutua, larreetan ibili zalea hura ere. Hizkuntzarekiko maitasun-harremanetan ez da lehena izango historialari hau, pentsalari hau. Guk artzain-bertsolariak ere izan ditugu, haietako bat eskola barruko eta eskolaz kanpoko eremuetan ezaupidea duena, hizkuntza maitatzen irakatsi izan diguna. Baina hona Tonyren lagun hori:

“Beste lagun bat, John Bentley, lehena izan zen beraren familian unibertsitatera joaten; horixe, ez beste askorik, izango genuen elkarren artean berdinetik. John Leedsen jaio zen, Ingalaterra iparraldean, langile-klaseko familia batean, eta, itxura batean, bizitzan gehien interesatzen zitzaiona, emakumeak, garagardoa eta erretzeko pipaz gain (garrantzi txikikotik handikora), larreetan ibiltzea zen. Eta, oraindik ere,  Ingalaterraz nolabaiteko maitasunarekin oroitzen naizenean, Johnen mundua etortzen zait gogora, ez neurea. Johnek ingeles-ikasketak egin zituen unibertsitatean, eta eskola maisu joan zen Ingalaterra iparraldera, Middlesboroug-a, eta ingeles literatura irakatsi du han lau hamarraldiz: hori izan ote zen  beti nahi izan zuena, ideiarik ez. Harreman alai, sarri dibertigarri, batzuetan zakar, nahiko estu eta maitekorra izan dugu beti, gaur e-mailaren magiaz suspertua.”

Beharbada, ingeles hizkuntzaren baitan bakarrik ez, Tony Judt, oharkabean, Ingalaterran ere etxean sentitzen zen, Ingalaterraz nolabaiteko maitasunez oroitzean gogora etortzen zitzaizkionei erreparatzen badiegu.

---

[i] Thinking the Twentieth Century, William Heinemann, 2012. e-book (www.randomhouse.co.uk)

Asaldua

Iratxe Goikoetxea Langarika

Hedabideetan, eguneroko kontua da itzulpena, kontatu behar dugun munduaren zati handi bat euskaraz zehaztu barik dago eta. Halakoak jasotzeko, HIKEA datu basea hasi ginen osatzen EITBn orain hamabost bat urte, eta bertara jotzen dugu hiztegiz kanpoko berben beharrizana dugunean. Lehengoan, esaterako, «assault weapons» behar genuen, Obamak armok debekatu nahi dituela eta. Badaukagu fitxa bat horrekin lotuta: rifle de asalto (es), assault rifle (en), fusil d’assault (fr). Eta euskaraz, eraso(rako) errifle. Eraso-ren beretik jo dute Berrian eta Wikipedian ere. Denok bat etorri gara, baina zuzen ote gabiltza? Eraso hitza ez ote da lausoegia asalto/assault-en aldean?

Armaren izena anekdotikoa da, baina badu loturarik blog honetan agertu izan diren zalantza batzuekin.

Garbizaleegiak gara? Hiztegiek bultzatuta eta guk geure burua estu hartuta, berba «jatorragoak» aukeratzen ditugu askotan, zehaztasunaren kaltetan bada ere.

Fernando Reyk aurrekoan esan zuen lexiko guztiak direla euskara batua Hiztegi Batuan edo OEHn baldin baditugu. Orotarikoan begiratu, eta badira asaldu (+asalto, asaltu) eta asaut sarrerak, tradizio zabal samarrekoak. Hiztegi modernoetan ez daude jasota, adiera horretan bederen.

Esanekoegiak gara? Batasunaren izenean, hitz edo aldaera bat bultzatu da hainbatetan, eta bazterrean utzi euskaldun askoren ahotan normalena dena. Esaterako, pelikula espainola alboratu, eta film unibertsala bultzatu da. Ondorioa? Film esangaitz horren ordez, «filme» entzuten dugu bazterretan.

Hitzak baztertzen eta debekatzen ibili barik, onuragarriagoa litzateke ahalik eta gehien onartu eta geuretzea, batez ere eguneroko gauzen izenetan. Gaztelaniazkoak, frantsesekoak zein ingelesekoak izan. Hor dugu OEHren adibidea: Koldo Bigurik batukotzat jotako txapin ez ezik, bertan agertzen dira auzitara ekarritako zapatilla, txinal eta pantufla ere gutxienez, etxeko oinetakoak izendatzeko.

Izan ere, ez dira nahikoa berba generikoak. «Oinetakoak» behar ditugu, baina baita era eta garai guztietako oinetakoak izendatzeko hitzak ere (espartinak, abarkak, zapatak, sandaliak, mokasinak, botak, botinak, txokloak, zuekoak, txankletak, flipflopak,  manoletinak, kanperak, oxfordak, peeptoeak…).

Generikotasunetik espezifikotasunera jotzeko bitartekoak behar ditugu. Eta horretan erabilgarri dugu tradizioa (edo tradizioak), behar izanez gero, asaltoa jotzeko.

«Euskaradunak» eta Roxali

Eneko Bidegain

Euskaradun hitzaren inguruan beti izan da eztabaida. Edo, hobeki erran eta horren gibelean, euskaldun hitzaren adieraren inguruan. Bigarren hitzaren inguruko eztabaida minbera da, biziki minbera. Ipar Euskal Herrian agertzen diren lan eskaintza batzuetan, eskatzen diren baldintzen artean badago «euskaraduna» izatea. Euskaraz, ordea, hitz elkarketak egitean, RA+DUN bihurtzen da LDUN. Horregatik, «euskaraduna» ez zait sekula naturala iruditu, eta oraino ere ez zait gustatzen.

Ezagutzen ez dudan bati deitu behar izaten diodanean, haren kontaktua eman didanari galdetu ohi diot: «euskalduna da?». Hots, ea euskaraz mintza nakiokeen jakin nahi izaten dut, ez ea Euskal Herrikoa den, Euskal Herrian sortua edo euskal herritartua. Izan daiteke Idahon sortu eta bizi den euskaldun bat, edo euskara ikasi duen japoniar bat.

Nahiz eta Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuan hitz hori agertzen den, eta Orotariko Euskal Hiztegiak bi lerroko sarrera eskaintzen dion,

euskaradun, uskeradun. Vasco, vascoparlante. v. euskaldun. Ilunberritik datxikolako erriak uskeradunak dire (Ae). A EY III 305. En DFrec hay 2 ejs. de euskaradun.

ez da ohikoa hitz hori lan eskaintzetatik harago ikustea. Ereduzko Prosa Gaurek 26 agerraldi aurkitu ditu, horietatik 15 Herria astekarikoak. OEHk berak, euskaldun hitzera igortzen gaitu.

Baina lan eskaintzan euskaradunen ordez euskaldun idaztea proposatuz gero, batzuk asaldatzen dira, hizkuntza gaitasun baldintzaren ordez, baldintza etniko gisa ulertuko litzatekeen beldurrez: ea Bordeleko batek ez lukeen postu horretara aurkezteko eskubiderik, nahiz eta euskara jakin…

Bistan da arrisku hori ikusten dutenek, beren baitan, euskaldun hitza frantsesera (edo gaztelerara) itzuli dutela: basque edo vasco. Basque guztiak ez dira euskaldunak, gaur egun bereziki, eta zergatik behar genituzke baztertu, beraz, euskal erdaldun horiek guztiak? Ez naiz sartuko batzuek vasco hitzarekin egiten duten erabilera murriztaile eta politikoari buruzko eztabaidan (ildo politiko horretakoek nola izendatzen dute, euskaraz, EAEko biztanlea?).

Vasco eta basque hitzen itzulpena, Elhuyar eta Nola Erran hiztegien arabera, «euskaldun»  eta «euskal herritar» da:

Basque nom masculin | nom féminin. a) = natif ou habitant du Pays basque euskaldun – euskal herritar – euskotar (MD). b) = bascophone euskaldun

Elhuyar-en adibideak argiak dira:

adj./s. euskaldun [adiera hertsian, euskaraz dakiena; adiera zabalean, Euskal Herriko biztanlea]; euskal herritar, Euskal Herriko (biztanle). | Los vascos resistieron a los visigodos: euskaldunek bisigodoei eutsi egin zieten. | Muchos vascos emigraron a América: euskaldun asko Ameriketara joan ziren. | Muchos vascos no saben euskara: euskal herritar asko ez dira euskaldunak. | Yo soy vasco y por eso estoy aprendiendo euskara: Euskal Herrikoa naiz, horregatik ari naiz euskara ikasten.

Biziki adierazgarriak dira Tupindegiko Roxali kantuaren azken bertsoak, Paristik itzuli berri den eta euskarari uko egin nahi dionari buruzkoak:

Hari euskara ez aski,
baina frantsesa baleki!
Kiskun kaskun j’en suis gaskun
pas eskualdun.

Parisko lili Roxali,
bai frantximent bai t’es xoli.
Utz’an moda, utz’an pinta, ai potreta,
Parisko lili Roxali
hago euskaldun Roxali!

Paristartzearekin batera euskaldun izateari (eta euskarari berari ere bai) uko egiten dioten horietarik bat da Roxali. Eta Euskal Herrian ere badira holakoak. Bi gisetara erabiltzen dugu «euskaldun», Erramun Bachoc-en artikuluko taula batean biziki argiki ageri den bezala. Ipar Euskal Herriko herritarrak, euskaldun (euskal herritar), frantses edota euskaldun eta frantses sentitzen ote diren aztertu duen inkesta bat aipatzen du. Erdaldunen artean ere euskaldun sentitzen dira zenbait, nahiz eta gehiengoak bere burua frantses edo «euskaldun baino frantsesago» gisa ikusten duen. Bistan da, galdera frantsesez egin zitzaiela, eta pentsatzen dut ez zietela galdegin «sentez-vous euskaldun?», baizik eta «sentez-vous basque?». Galderako hitza bat ala bestea izan, segur naiz erantzunak ez zirela guztiz berak izanen.

Batzuk beldur baldin badira euskaldun hitza ez ote den nahasgarri, lan eskaintzetan jar daiteke beste gisa batez: eskatzen diren gaitasunen artean, «euskara jakitea» (eta nahi diren beste hizkuntza guztiak). Nahi bada maila ere zehaztu daiteke.