Aiora Jaka Irizar
Nire mintzoa galdu nuen
Nire mintzoa galdu nuen
Zuek kendu zenidaten mintzoa.
Neskatila bat nintzela
Shubenacadie eskolan.
Erauzi egin zenidaten:
Zuek bezala mintzatzen naiz
Zuek bezala pentsatzen dut
Zuek bezala sortzen dut
Nire hitzaren inguruko balada katramilatsua.
Bi eratan mintzo naiz
Bi erak ditut hitz egiten
Zuen era boteretsuagoa da.
Nire eskua emeki eskaini eta galdetzen dut,
Utzidazue nire mintzoa aurkitzen
Neure buruaz mintzo nakizuen.
Poema labur bezain argia, zuzen bezain gogorra, Ipar Amerikako hainbat eta hainbat herri eta hizkuntzaren patu tristearen isla. Egilea, Rita Joe (1932-2007), mikmaka[1] zen, Kanada ekialdeko Whycocomogh herrian jaioa, Eskozia Berria probintzian.
Mikmak hizkuntza, aurreko nire artikuluetan aipatu izan dudan cria bezala, hizkuntza algonkina da; 11.000 hiztun inguru ditu gaur egun, eta Kanada ekialdeko probintzietan hitz egiten da. Orain dela bospasei mende, euskal arrantzaleak lurralde hauetara balea bila etorri zirenean, hizkera berezi bat asmatu zuten mikmakekin komunikatzeko: algonkin-euskara pidgina. Mikmakek mende luzez eutsi zioten beren hizkuntzari, baina europarrak haien lurraldeak konkistatzen eta menperatzen joan ahala, mikmak hizkuntza bere lurraldea eta hiztunak galtzen joan zen, batez ere XX. mendeko barnetegi edo «eskola erresidentzialen» eraginez. Kanadako gobernuak finantzatutako eta eliza kristauek kudeatutako eskola haien helburua argia bezain krudela zen: haur amerindiarrak beren familia eta kulturetatik erauzi eta Kanadako kultura anglosaxoira asimilatzea. Xede hori lortzeko moduak, berriz, ezin ankerragoak: beren hizkuntza erabiltzeko debekuak, gehiegikeria fisiko eta sexualak, zigorrak… Mendebetean, 150.000 ume inguru pasa ziren eskola erresidentzialetatik, eta horietatik 6.000 inguruk galdu zuen bizia barnetegi haietan.
Kanadako azken eskola erresidentziala 1996an itxi zen; gaur egun bizirik dauden amerindiar asko eta asko eskola haietatik paseak dira, beraz. Rita Joe mikmakak berak ere, esaterako, poema honetan aipatzen duen Shubenacadie eskola erresidentzialean ikasi zuen. Eskola hartan ikasi zuen ingelesez idazten, eta eskola hartan “ahaztu” zuen mikmakez hitz egiten, gaur egungo idazle amerindiar gehientsuenek bezala.
Horixe da, beraz, literatura amerindiarren paradoxa tristea: apenas dagoen hizkuntza amerindiarretan idazten duen idazlerik. Idazten dakiten amerindiarrak ingelesez eskolatuak izan dira, eta ia ahaztua dute beren jatorrizko hizkuntza. Oraindik beren hizkuntza ondo mantentzen duten amerindiar gehienak, aldiz, ez dira eskolatuak izan, eta ez dakite (beren hizkuntzan) idazten eta irakurtzen. Ia ezinezkoa da, beraz, amerindiar hizkuntzetan idatzitako literatura aurkitzea. Zentzu horretan, aipagarria da Rita Joeren ahalegina: bere lehen liburuan —Poems of Rita Joe (1978)—, mikmak hizkuntzara itzulita argitaratu zituen poemetako batzuk. Adibide moduan, hementxe eskaintzen dizkizuet bi, mikmakez eta euskaraz[2]. Lehenengoak argi islatzen ditu ume amerindiarrek eskola erresidentzialetan bizi izandako beldur eta umilazioak:
Azkenik, Rita Joeren beste poema bat, ingelesa eta mikmaka nahasiz idatzirikoa. Euskarara itzuli ditut ingelesezko zatiak, eta gainerakoak mikmakez utzi. Honelakoa ote zen garai bateko algonkin-euskara pidgina?
Indiar mintzoa
Jiktek
Dena dago bare.
Isiltasuna da nagusi.
Tepknuset
ilargia
Hilabete bat.
Nemi’k
Ikusten dut.
Oso antzina.
Nmis
nire ahizpa.
maja’sit
badoa.
Nmis, nire ahizpa
Nutaq, entzuten dut
Wena, nor?
Nekm, hura, bera, haiek.
Oso antzina.
Api, gezi bat
Teken, zein?
Ji’nm nemi’k
Gizona ikusten dut.
Kwitn, kanoa bat
App kinu’tmui, irakats iezadazu berriro
Lnui’simk, indiar mintzoa.
Oso antzina.
__________
[1] Euskarazko ortografiaz idatzi dut «mikmak» hitza. Beste hizkuntzetan, forma bat baino gehiago erabiltzen dira: Mi’kmaq, Micmac, Mi’kmaw, L’nu…
[2] Tranpa egingo dut, Joseba Sarrionandiak «poesia primitiboa» itzultzean egin ohi zuen bezala: itzulpena egiteko erabilitako zubi-hizkuntza erakutsi beharrean, hizkuntza amerindiarrez idatzitako poemak erakutsi ohi zituen bere euskal itzulpenen ondoan, hizkuntza txikiei ikusgarritasuna emateko eta hizkuntza handien presentzia nonahikoa nolabait apaltzeko, ziurrenik. Rita Joeren poema hauen ingelesezko bertsioak ikusi nahi dituenak —kasu honetan, ingelesezko bertsioak originalak dira, ez zubi-testuak, mikmakezko bertsioak ingelesetik itzuliak izan direla baitirudi—, liburu honetara jo dezake: Armstrong, Jeannette C. & Grauer, Lally (arg.) (2001). Native Poetry in Canada – A Contemporary Anthology, Peterborough: Broadview Press.
31 eskutik 