Donostiako euskara-ikaslearen ikasliburua. Donostia 2016? Ez, Donostia 1728

Gidor Bilbao

Donostia, 1728. Jean François Lhuillier, sortzez frantziarra, Donostiara iritsi da. Donebikendi Martiriaren parrokiatik gertu jarri da bizitzen, fraide dominikoen San Telmo komentutik hurbil. Merkataria da, eta badaki bezeroak limurtzen eta erakartzen. Badaki sorterriko frantsesaz eta ikasitako gaztelaniaz gain euskara ere behar duela donostiarren artean bide berriak zabaltzeko. Euskara ikastea erabaki du. Bezeroekin eta auzokideekin asko ikasten ari da; eskola-ordu batzuk ere izaten ditu astero, baina libururen bat beharko lukeela pentsatu du.

Gogoan du gaztelania ikasten ibili zenekoa, eta orduan erabilitako liburuen antzeko bat nahi luke: bere beharretara moldaturiko hitz-zerrendak (agurrak, zenbakiak, dendako kontuak…), aditz-zerrenda ahalik eta osoenak, irakurgai batzuk, elkarrizketa-eredu batzuk bere eguneroko bizitzarako… Euskaraz ez dutela halakorik ezagutzen esan diote.

Juan Francisco (izena ere aldatu du, donostiarrentzat gertuago agertzeko, 1758an hil arte biziko baita Donostian, sorterrira itzuli gabe) ez da etsitzen dutenetakoa. Joseph Domingo Lubieta 23 urteko gaztea ezagutu du auzoan; Donebikendi Martiriaren parrokiakoa da, bera bezala, eta mutil argia da. Donostian jaioa da; aita (Miguel Lubieta) donostiarra du, eta ama, Josepha Sagues, sortzez Goiazkoa. Ondo idazten eta irakurtzen du gaztelaniaz, eta Manuel Vicente Etxeberri San Telmoko prioraren bidez badu Manuel Larramendiren lanen eta asmoen berri. Orain arte ez du euskaraz idatzi, baina prest dago soldata on baten truke auzokide frantziar iritsi berriarentzat euskara-irakasbidea prestatzeko.

Lubieta gazteak ez du formazio teoriko sakonik, baina trebea da irakurtzen duena hizkuntza batetik bestera aldatzen. Juan Franciscok berak eraman dizkio gaztelania ikastean edo adiskide ingeles bati frantsesarekin laguntzean erabilitako hainbat liburu, eta Lubietak, batetik hau bestetik hura euskaratuaz, 445 orrialde bete ditu frantziarrarentzat:

1-46. orr.: Esamoldeak eta esapideak, elebitan, gaztelaniaz eta euskaraz.
47-48. orr.: Morroia eta nagusiaren arteko etxe-giroko elkarrizketa laburra, elebitan, gaztelaniaz eta euskaraz.
49-220. orr.: Euskarazko aditz-jokoa, gaztelaniazko ordainekin.
221-250. orr.: “Relación de relaciones públicas”, bertsotan idatzitako kontakizuna, elebitan, gaztelaniaz eta euskaraz.
250-303. orr.: Hainbat alorretako hiztegiak: urteko hil-izenak, urtaroak, asteko egunen izenak, orduak, administrazioko eta ejerzituko karguen izenak, musika-tresnak, Elizako karguak, etxea, janariak, ogibideak, materialak, armak, koloreak.
303-378. orr.: Lehenbizi esaldiak, eta gero, mailakaturik, elkarrizketak, hasieran laburrak eta gero luzeagoak.
379-399. orr.: Kristau-ikasbidea, galde-erantzunetan, euskaraz eta gaztelaniaz.
399-437. orr.: Esamoldeak eta esapideak, elebitan, gaztelaniaz eta euskaraz, egoera jakin batzuetarako egokituak: ugazabandrearen etxean, elizan, etxean, hurbilean, laguna ikustean…
437-439. orr.: Euskara ikasteari buruzko elkarrizketa laburra, elebitan, gaztelaniaz eta euskaraz.
441-445. orr.: Zenbakiak.

Juan Franciscok pozik hartu du auzokide gaztearen lana, eta bere izena paratu du eskuratu berri duen koadernoan:

Sirve este librillo para don Juan Francisco de Lullier, comerciante en esta ciudad de San Sebastián, para su enseñanza en la lengua bazcongada. Hecha por Joseph Domingo de Lubieta, vezino de esta dicha ciudad, fecha en ella a 6 de octubre de 1728.

Ausaz zabaldu du orrialde bat, eta bere egunerokotasuneko egoera bat gogorarazten dion elkarrizketa bat aurkitu du, gaztelaniaz eta euskaraz.

Ezkerreko zutabean gaztelaniaz irakurri du:

— ¿Abla v.m. bazquence?
— Lo ablo un poco.
— ¿A mucho tiempo que v.m. aprende?
— He aprendido en dos mezes. /No hago sino empezar. No se aun nada. /Esta lengua es dificultosa.
— Los principios siempre son así. ¿Tiene v.m. buen maestro?
— Sí, señor.
— ¿Cómo se llama?
— Se llama don Fulano. Este lenguaje es mui hermoso. En muchas partes se habla. Es una lengua mui elegante, y es al presente la lengua universal. Pero nunca la aprenderé por la falta de la pronunciación. Estoy desanimado.
— ¿Cuántas lesiones toma v.m. a la semana?
— No tomo sino tres en cada día.
— ¿Quánto da v.m. por mes?
— Doy dos escudos.
— ¿Qué libros lee v.m.?
— El Arte de Fr. Manuel Vizente de Echeverria y de Larramendi. Libros nuevos.
— ¿Aprende v.m. los bervos?
— Sí, señor. Sé ya gran parte de ellos.
— ¿Lee v.m. bien?
— Empiezo un poco.
— ¿Quánto tiempo ha hecho v.m. en la ciudad?
— Dos mezes.
— ¿Que hedad tiene v.m.?
— Tengo quince años.
— ¿Cómo se llama a v.m.?
— Me llamo Fulano.
— Pues Fulano animarse, aprenderá v.m. bien.
— V.m. me anima mucho.
— No se logra nada sin travajo, estoy persuadido de esta verdad. Pues con esto quédese con Dios.
— Beso la mano a v.m.

Eskuineko zutabean, Lubieta gazteak euskaraturikoa:

— Iz eguiten du eusqueras?
— Yz eguiten det pisca vat.
— Dembora azco da icazten duela?
— Ycaci det illavete bian. /Eztet eguiten acicea baicic. Estaquit au batere. /Lenguaxea da dificultosoa.
— Principioac onela dira beti. Du maestro ona?
— Bay, jauna.
— Nola deriza?
— Deriza don Fulano? Lenguaxea da chit ederra. Lecu azcotan iz eguiten da. Da lenguaxe chit elegantea, eta da presentean universala. Baña estet benere ycazico pronunciacioaren faltaz. Nago desanimatua.
— Sembat lesio arcen ditu aztean?
— Estituc yru baicen arcen egunera.
— Sembat ematen du yllean?
— Ematen dituc bi escutu.
— Ser libru lecen ditu?
— Arte Fr. Manuel Vizente Echeverrirena eta Larramendirena. Libru berriac.
— Ycazten ditu bervoac?
— Bay, jauna. Badaquit ya parte azco.
— Lecen du ondo?
— Acicenais pisca vat.
— Sembat dembora eguin du ciudadean?
— Yllabete bi.
— Ser edade du?
— Ditut amavost urte.
— Nola deriza?
— Derizat Fulano.
— Bada, Fulano animatu, ycacico du ondo.
— Berorrec animacenau azco.
— Esta ezer logracen travaxu baga, nago persuadituric eguia onezaz. Bada, onequin gueldi veri Jaincoarequin.
— Escuetan mun eguiten diot.

Juan Francisco Lullierrek pentsatu du Joseph Domingo Lubieta gazteak aski ondo egin duela eskaturiko lana. Eta adiskide ingeles batek frantsesa ikasteko erabiltzen zuen liburu bateko elkarrizketa gogoratu du, ia hitzez hitz Lubietarenaren berdina:

— Parlez vous Francois?
— Ie parle un peu.
— Y a-t-il long-temps que vous apprenez?
— I’ay appris un mois, deux mois, trois mois, etc.
— Fort peu de temps. Ie ne fais que commencer. Ie ne sçay encore rien. La langue Françoise est fort difficile.
— Les commencemens sont toûjours difficiles. Avez vous un Maître de Langues?
— Ouy, j’en ay un.
— Comment s’appelle-t-il?
— Il s’appelle Monsieur ____.
— Vous prononcez bien.
— La langue Françoise est belle. Tout le Monde parle François. Toutes les personnes de ualité parlent François. C’est une langue fort usitée. C’est à present la langue universelle.  On parle François en toutes les Cours de l’Europe.
— Je n’apprendray jamais. Ie ne prononce pas bien. Ie suis découragé.
— Combien de fois la sémaine apprenez vous?
— Ie n’apprend que trois fois la semaine. I’apprens tous les jours.
— Combien donnez vous par mois?
— Ie donne ____.
— Quel livre lisez vous?
— La Grammaire de Mauger, et les Letres Françoises traduites en Anglois.
— Apprenez vous les Verbes?
— Oüy, j’en sçay dêja une grande partie.
— Lisez vous bien?
— Ie commence un peu.
— Entendez vous ce que vous lisez?
— I’en entens quelque chose. I’entens mieux que je ne parle.
— Quels jours apprenez vous?
— Le Lundy, le Mécredy et le Vendredy. Quelques fois le Mardy, le Iedy, et le Samedy.
— A quelle heure?
— A sept heures du matin.
— C’est une bonne heure.
— C’est la meilleure heure.
— Combien de temps avez vous êté en ville?
— Ie n’y ay esté que deux mois.
— Vous parlerez bien François.
— Quel âge avez vous?
— I’ay quinze ans.
— Comment vous appelez vous?
— Ie m’appelle ____.
— Prenenz courage, vous apprenez bien.
— Vous êtes fort obligeant. Vous m’encouragez.
— On n’a rien sans peine. Si vous prenez de la peine vous apprendrez le François. Ie suis bien convaincu de cete verité.
— Bon soir Monsieur. Ie vous souhaite aussi le bon soir.
— Ie vous baise les mains.

445 orrialde horietan, Lubietak hainbat gauza euskaratu ditu. Juan Franciscok badu zer irakurri, badu zer ikasi.