Cabrera Infanteren igelaren karrazkak

Xabier Olarra

Aurreko batean aipatu nuen Lino Novás Castillo idazle eta itzultzaile galego-kubatarrak Hemingwayren Agurea eta itsasoaren itzulpenean egin zuen irristada, lehoi soilak itsas lehoi bihurtzea, alegia. Ikus Guillermo Cabrera Infanteren Tres tristes tigresen bere pertsonaia baten bidez zer dioen kontu horretaz (edo, garbiago, geroago egin zioten elkarrizketa interesgarri honetan: http://www.trans.uma.es/pdf/Trans_5/t5_207-215_SJillLevine.pdf).

Besterentzat hain neurri zorrotza erabili zuenak bere buruarekin zer moduzko neurriak erabiltzen zituen jakin nahirik, hurbildu naiz berriki haren Dublinesesera, 1972 Lumenek eman zuen Dublinersen haren bertsiora alegia, ea idazteko eta itzulpenerako trebeziez gain zoologia ere (eta taxonomia biologikoa, zehazki) menderatzen ote zuen.

Cabrera Infanteren Dublineses, esan beharra daukat lehenik, aise irakurtzen den liburua da, jatorrizkoaren ordain egokia iruditzen zait bi testuak alderatu ditudan kasuetan, nahiz eta, konparaketa zorrotza eginda, hemen ere aurkituko dugun irristadaren bat edo beste han-hemenka, Cabrerak ere, Homerok bezala, egiten baititu tarteka bere lo-kuluxkak.

Eta beste itzulingururik gabe, goazen harira. Hona zer aurkitzen dugun, Joyceren Dubliners ixten duen kontakizunean, The dead/Los muertos narrazioan (bidenabarrean, oraingo itzulpenetan izenburua pluralean ematen da, ingelesezko anbiguoa zehaztuz. Baina frantsesezko eta italierazko lehenbiziko itzulpenetan Le mort, eta Il morto, ikusi ditut. Izan ere, ipuinak gazterik hildako BAT du gai nagusia. Hori, dena dela, beste baterako utzi beharko):

“Can’t you see that I’m as hoarse as a crow?” said Mr. D’Arcy roughly (Dubliners, The Dead).

–No se dan cuenta de que estoy más ronco que una rana? –dijo Mr. D’Arcy bruscamente. (Dublineses, Guillermo Cabrera Infante, Lumen, Barcelona 1972).

–Ez al duzue ikusten beleak baino karrazka handiagoa egiten dudala? –esan zuen D’Arcy jaunak, zakar (Dublindarrak, Irene Aldasoro, Alberdania, 1999).

–Ne voyez-vous pas que je suis rauque comme un crapaud, dit M. d’Arcy rudement.

Hasteko, esan beharra dago, zehaztasun gehiegitan sartu gabe, crow hori corvidae generoko hainbat espezietako hegazti sail luze bat izendatzeko erabiltzen dela. Beraz, crow = bele, erroi da, eta ez inola ere ez rana ez crapaud (apoa, frantsesezko itzultzailearen ordaina), zoologiaren ikuspegitik behintzat. Zenbat itzultzaile, hainbat itzulpen?

Orduan, nondik dator aldaketa nabarmen hori? Cabrerak «crow» zegoen tokian «frog» irakurri ote du? Ez dirudi horrelakorik gerta zekiokeenik besterenak epaitzerakoan hain begi zorrotza izan duenari, nahiz eta irakurketa okerrak eta horien ondoriozko itzulpen aldrebesak denok egin ditugun.

Badirudi beste zerbait gertatu zaiola, ingelesaren bere ezagupen sakonaz arrandian ibili dela edo nola edo hala nabarmentzeko moduren baten bila. Izan ere, jakintsuegiaren hanka-sartzea dirudi beste ezer baino gehiago.

Marrantatua, eztarri-lakartua edo erlastua egotea, hain zuzen ere, bi piztia horiek oinarri hartzen dituzten honako bi esamolde desberdin hauen bidez ematen da ingelesez, Google doktorearen laguntzaz aise egiazta daitekeen bezala:

1. hoarse as a crow = very hoarse. (Belea bezain erlats = oso erlats)
2. have a frog in your throat = to have difficulty in speaking because your throat feels dry and you want to cough (hitz egiteko zailtasunak izan, eztarria lakartua izatearen edo eztul egin beharraren ondorioz)

Beraz, erlastua edo «eztarria lakartua» izatearen ideia hori adierazteko bi modu horiekin koktel bat egin du gure kubatar ospetsuak, eta horren itzulpena zerbitzatu digu, kulturen arteko mestizajera bere ekarpen berezia egin nahirik edo. Kontua da gaztelaniaz «ronco como una rana» ea ezagutzen al duen Google jaun orojakileari galdetuta, «eroarena» egiten duela, ez dugula inolako erantzun taxuzkorik jasotzen halako bidea hartzeari leku egingo liokeenik. Beraz, zilegi da aldrebeskeriatzat edo nabarmenkeriatzat hartzea.

Arrazoi zoologiko edo taxonomiko «hertsi» horietatik ihes egitera behartzen zuten arrazoi literarioak hartzen ote ditu babesetarako gure kubatar arnegatuak? Ez dakit. Kubako bere haurtzaroan aurkitu ote zituen horretarako motiboak? Auskalo. Nik, ikuspegi literariotik, ohiko bidetik ibiltzekoak aurkitu ditut, holako ateraldiekin ez nabarmentzekoak, alegia.  Izan ere, ba al dago inolako justifikaziorik, kasu honetan, belea igel bihurtzeko?

Argiago esateko, Hilak izenburua duen narrazio batean, zerk eransten dio giro beltzagoa, ilunagoa, siniestroagoa, parte txarrekoagoa kontakizunari, igelak ala beleak? Dudarik duenak irakur beza –esate baterako– Edgar Alan Poeren The Raven (edo, Jon Miranderen bertsioan nahi izanez gero, Bela).

Kitxua eta euskara

Garazi Ugalde Pikabea

Aspaldiko itzulpen bat berreskuratu nahi genuke gaurkoan: Jose Maria Arguedas idazle perutarraren Pongoq mosqoynin edo Pongoren ametsa, 1991n Pamielak Jose Manuel Bujandaren itzulpenean argitaratua. Arguedasek hirurogeiko hamarkadan idatzitako zenbait testu biltzen dituen bilduma da, jatorrian gaztelaniaz zein kitxuaz idatzitako testuek osatua. Bertan aurkituko ditu irakurleak Tupac Amaru gure aita sortzaileari abesti-ereserkia; Guayasamin, Jet-i oda eta Doktore batzuri deia poemak; Pongoren ametsa ipuina eta Kubari poema. Testu gehienak lehenago ere han eta hemen –batik bat aldizkarietan– argitaratuak izan arren­­­­­­­­­, euskaraz ezagutzen dugun bilduma 1976an atera omen zen Kuban, kitxuaz eta gaztelaniaz. Edizio huraxe izango zuen ziurrenik esku artean Jose Manuel Bujandak itzulpena egiteko, eta berezia izango zen lanaren emaitza: kitxuaz eta euskaraz ezker-eskuin ele bitan emandako liburu bat.

Jose Maria Arguedas (Andahuaylas, 1911- Lima, 1969), zuria izan arren, San Juan de Lucanako indioek hezi zuten eta, bederatzi urte egin zituen arte, kitxuaz baino ez zuen hitz egiten. Gaztelaniaz egin zituen ikasketak gero, eta Limako Unibertsitatean kitxua hizkuntza eta literaturako irakasle izan zen. Andeetako errealitatea islatu zuen bere literaturan, aparteko bi mundu: zuriena bata, indiarrena bestea. Gaztelaniaz zein kitxuaz idatzi zuen, baina batez ere gaztelaniaz eman zien ahotsa indioei bere literaturan. Salbuespentzat har daiteke aipagai dugun Pongoren ametsa. Haren obra nagusien artean dira, besteak beste, Yawar Fiesta (1940), Los ríos profundos (1958), El sexto (1961) edo Todas las sangres (1964), baina Pongoren ametsa baino ez dugu irakurtzerik gaur gaurkoz euskaraz (Nahi duenak eskura  du sarean, Armiarmaren “euskarari ekarriak” atalean).

Hauxe dio kritikariak liburuaz laurogeita hamarreko hamarkadaren hasieran: «Pongoren Ametsa ez da liburu bateratu bat, ez duela nobela edo osotoro pentsatutako poema liburu baten orokortasuna gordetzen alegia, ez, poema, kantu eta ipuin batez osaturiko liburua da ordea, hala ere gaiak ematen dio liburuari osotasuna: ketxuar jendea eta beren suntsiduraren aurrean sortu jarrera. (…) Borroka literatura edo lekukotasunarena. Ez da hau liburu handi bat, ez da obra borobil bat, poema xume, ereserki eta ipuin batez osatutako liburua da (…)». (Arguedasen ametskaiztoa, Juanjo Olasagarre / Argia, 1992-03-29)

Liburu horixe da kitxua literaturaren ordezkari bakarretako bat euskaraz; ez bakarra, ordea. Joseba Sarrionandiak euskarara ekarri dituen ahozko tradizioko poema anonimoen artean ere ba omen da kitxuatik datorrenik. Aiora Jakak (2012) Atahualparen heriotzaz aipatzen du horien artean, Hezurrezko xirulak (1991) liburuan argitaratua eta Jorge Zalamearen Poesia ignorada y olvidada (1965) antologia zubi-testu gisa hartuta egina. Eta, nork daki, izango da akaso besteren bat ere oharkabean gure artean.

Kitxuaz ere irakur daiteke jatorrian euskaraz sortutako literatur lan bat: 2013an argitaratu zen kitxuaz Linguae vasconum primitiae, Euskararen Nazioarteko Egunaren harira, obraren katalanerako, galegorako, errumanierarako eta txinerarako bertsioekin batera. Euskarazko lehen liburua kitxuaz irakur daitekeela esan dezakegu orain, baina itzulpen horren balioa ez da maila sinbolikotik askoz ere haragokoa. Maria Colera itzultzaileak aipamena egin zion itzulpen horri Elearazi blogean eman zuen elkarrizketan:

Azkenean, literatura elkarrizketarako bide bat da eta ez dakit zer elkarrizketa sor daitekeen kitxua-komunitatearen eta euskal komunitatearen artean LVPren bidez. Iruditzen zait baditugula beste testu askoz premiazkoagoak, beste hizkuntza batzuetan gure ikuskera zabaltzeko askoz pertinenteagoak direnak. LVPk bere garaiari erantzuten dio eta ez dut uste, gaur egun, beste kulturekiko zubiak eraikitzeko tresnarik egokiena denik. Ez ditut imajinatzen kitxua-hiztunak liburu horri buruz eztabaidatzen gaur egun, liburua eskuragarri izanda ere. Eta, azken finean, literatura bitarteko bat da galderak egiteko (Colera, 2014, Elearazi).

Euskararen eta kitxuaren arteko hartu-emanak agerian uzten du kanporako itzulpenak etxetik bertatik sustatzean bultzatu nahi dugun ereduaren auzia. Kasu egiteko gaia da, bai behintzat itzulpenak kulturen, jendeen eta hizkuntzen arteko elkarrizketa sortzea badu helburu eta sinbolismo hutsean erori nahi ez badugu. Hortxe, bada, irakurketarako eta hausnarketarako gonbita.

• Arguedas, J.M. (1965) El sueño del pongo, Ediciones Salqantay, Lima.
• Arguedas, J.M. (1983) Pongoq mosqoynin (Qatqa runapa willakusqan). El sueño del pongo (cuento quechua), Obras Completas I, Editorial Horizonte, Lima.
• Jaka, A. (2012) Itzulpenari buruzko gogoeta eta itzulpen-praktika Joseba Sarrionandiaren lanetan, Iker 28, EHU & Euskaltzaindia, Bilbao.

Poesia itzultzeaz (eta III)

Aitor Blanco Leoz

Joan den hileko sarreran ikusi genuen poesia neurtua euskaratzeko biderik erabiliena forma lehenesten duen itzulbidea izan ohi dela, eta, itzulpen metriko deritzon horri dagokionez, hiru azpikategoria bereiz daitezkeela: metaforismo erritmikoa (jatorrizkoarekiko independentea den metroa), forma analogikoa (kulturalki baliokidea den metroa) eta forma mimetikoa (prosodikoki berdintsua den metroa). Hiru itzulpen mota horiek ezaugarri metriko jakin batzuk dituzte ardatz, eta horiek errespetatzea izaten da forman oinarritutako poesia-itzulpen baten lehentasuna, jatorrizkoaren edukiari eustearekin batera.

Gauzak horrela, betiko galdera datorkigu burura: zer dugu galtzeko eta zer irabazteko poesia neurtua euskaratzean? Munduko ikerketa akademikoek subjektibotasun handiko gaia dela erakutsi duten arren, argi dago itzultzaile batzuek –neurri handiagoan ala txikiagoan– formaren eta edukiaren uztarketa txukun eta orekatua lortu dutela beren lanetan. Itzulpen horiek gai dira –eta hala egiaztatu dugu aurreko sarreraren batean–, mezuaz gain, jatorrizko poemaren efektua edo funtzio berezia erreproduzitzeko, eta ezin daiteke uka itzulpenok, edukiaren aldetik jatorrizkoarekiko zintzoak izanez gero, mezua transmititzearekin batera prosazko itzulpenek eragiten ez duten sentsazio bat eragiten dutela irakurlearengan.

Alabaina, formaren baldintza metriko horiek itsututa agian, beste batzuek bigarren maila batean uzten dituzte xede-testuaren beste ezaugarri batzuk, eta esan genezake jokabide horrek urritasunak eragin ditzakeela xede-hizkuntzako poema berriaren zenbait testu-alderdiri dagokionez. Edukia aipatu dugu, baina horrekin batera erraza da testuaren joskerari, sintaxiari, ulergarritasunari eta abarri dagozkien gabeziak antzematea.

Ikus dezagun pare bat adibide:

Lehenengo adibide horren kasuan, egia da Miranderen itzulpenean edukia zaintzeko saiakera handia hauteman daitekeela. Arazoa, baina, formarekin tematu izatetik dator, 8 eta 4 silabako bertso-lerroak motz geratu baitzaizkio jatorrizko poemaren edukia bere osotasunean erreproduzitzeko. Gainera, Keatsen poemak silaba bakarreko hitz ugari ditu –lehenengo ahapaldian, adibidez, 23tik 18– eta horrek are zailagoa egiten du euskaraz edukiari fidel mantentzea neurri-mugak ezarri badira. Oro har jatorrizko testuaren ideiak jaso ditu Mirandek, baina, azaldutako neurri-mugak direla-eta, ezin izan du Keatsen hizkera poetiko txukun eta landua modu berean erreproduzitu. Horrek nolabaiteko trinkotasuna eman dio xede-testuari, eta alde horretatik zertxobait urruntzen da jatorrizko poemaren mezuak eta efektuak betetzen duten funtziotik.

Antzeko arazoa antzeman dezakegu Juan Garziaren poesia-itzulpen honetan:

Juan Garziak itzulitako Shakespeareren 154 sonetoen artean, nabarmentzekoa da poema jakin horretan ageri den fenomenoa, itzultzaileak gainerako sonetoetan erabilitako egiturari jarraitzearen ondorioz gertatutakoa. Ikus daitekeenez, jatorrizko poemako hamar bertso-lerro «And» lokailuarekin hasten dira. Ingelesez lokailuok oin erdi hartzen dute –proportzionalki, euskarazko silaba erdi inguru, itzultzaileak 5 oin euskaratzeko 11 silaba darabiltzala kontuan hartuta–, baina euskaraz bi silaba behar ditu beti «Eta» horiei eutsi ahal izateko. Gainera, aipatu beharra dago bere hautuak mugatu egiten duela Garzia, laneko 154 soneto horietan guztietan bertso-lerro bakoitzeko 11 silaba baliatzea eta laburtzapenik ez eta sinalefarik ez erabiltzea erabaki baitu. Hortaz, lerro bakoitzean 9 silaba geratu zaizkio ingelesez 4 oin eta erdian aipatzen dena erreproduzitzeko. Muga horren emaitza argia da itzulpenaren edukiari erreparatzen badiogu, beste sonetoen itzulpenetako trinkotasuna gabezia bilakatu baita soneto horretan: itzultzaileak ez du tokirik izan jatorrizko poemaren ideia guztiak adierazteko, lexikoaren zati garrantzitsu bat xede-testuan baliokiderik ez izateak adierazten duen moduan, eta hala ere itzulpenaren adierazpideak bortxatuegia izaten amaitu du, esaterako lehen bertso-lerroan hauteman daitekeenez, lokailuz hasitako beste lerro gehienez gain. Kasu horretan, forma lehenesteko erabakia ulergaiztasuna eragitera iritsi da, eta horrelakoetan garrantzia irabazten dute edukia/forma dikotomiaren eztabaidan edukia lehenestearen alde egiten dutenen argudioek.

Adibide horiek aztertuta, ondorio moduan esan daiteke zaila dela poema baten itzulpenean errespetatu beharreko alderdi guztiei eustea, eta, lortzekotan, are zailagoa dela guztiak egokiro uztartzea. Ados gaude poesia-itzulpen on bat horiek guztiak harmoniaz biltzea erdiesten duen lana dela, forma eta, ondorioz, erritmo jakin bat errespetatuz eta jatorrizko testuaren edukiari modu ulergarrian eutsiz, baina egia da itzultzaile guztiek ez dutela «itzulpen oso» izenda ditzakegun horiek egitea lortzen. Itzulpen osoa lortzekotan, baina, helburu komunikatiboa (ia-ia) erabat beteko da xede-hizkuntzan: mezua edo edukia euskal hartzailearengana iritsiko da –bere osotasunean, itzultzailearen lana ona bada–, eta horrela irakurleak mezua ulertzeko eta haren efektu estetikoaz gozatzeko aukera edukiko du. Hala, poemak jatorrizko hizkuntzan duen efektu paretsua sortzera irits daiteke xede-hizkuntzan, eta hori da poesia-itzultzaileak lor dezakeen helbururik altuena.

Edonola ere, gurean –egia esan, poesia-itzulpenaren diziplinan, oro har–, ez da erraza poemaren alderdien uztarketa bikaina lortu eta egoera komunikatiboa gauzatu ahal izatea. Ikusi dugun moduan, zenbait elementu gal daitezke bidetik eta horietako bat galtze hutsak edo hari uko egite hutsak xede-hizkuntzako poemari kalte egin diezaioke, edukia galduz, joskera naturala ilunduz, erritmoa edo errima urratuz nahiz ulergarritasuna murriztuz, esaterako. Baliteke galera horren ostean lortutako poesia-itzulpena onargarria izatea, baina inoiz ez da jatorrizko poemaren helburu komunikatiboa bere osotasunean betetzera iritsiko.

 

Aldea eta xehetasunak

Igone Zabala Unzalu

Bereziak izaten dira beti hasierak eta bukaerak, eta ikasturte honetako azken ekarpenerako berezitasunaren bila inoiz burutik pasatu zaizkidan gaiekin bueltaka ari nintzenean, PPren karteletako ALDE leloak eragindako irri, trufa eta denetariko iritziak etorri zaizkit bila: hitzaren anbiguotasuna, horrelako leloak espainoletik itzultzeak halako emaitzak dakartzala, euskararekiko begirune eza, harridura-markaren gorabeherak… Baina, nago espainolezko leloan bertan datzala anbiguotasuna, hutsaren hurrengoa baita a favor leloak duen esangura. Bilatutako esanahirik eza dela ere esango nuke, gainera, oinarrizko sintaxiak a favor de quién edo de qué gauden nolabait adieraztea eskatzen baitu, eta begi-bistan baitago ez dutela nahi (edo ezin dutela) agerian utzi noren alde dauden, botoak galtzeko beldurraren beldurrez. Areago, subjektu bat ere behar du adierazpide horrek, espainolezko leloaren bitartez ere ez baitakigu hauteskundeetara aurkezten direnak norbaiten edo zerbaiten alde dauden, edo haien alde egitea eskatzen diguten.

Nolanahi ere, politikari eta sintaxiari buruzko gogoetak ez ezik, hizkuntza-politikari eta normalizazioari buruzkoak ere ekarri dizkit gogora pasadizoak. Izan ere, leloa irakurritakoan euskal hiztunek egin duten interpretazioa neutralizatu nahian edo, «autoritatearengana» jo dute PPkoek, Euskaltzaindiarengana, hizkuntzaren akademia batek erabilitako hizkuntza-sekuentzien interpretazioan atzeraeraginez eragiterik balu bezala. Hizkuntza erreala hiztunek erabiltzen dutena da, alegia, hiztunek ekoizten eta interpretatzen dituzten hizkuntza-sekuentziak, eta ez akademiek edo bestelako autoritateek gramatika eta hiztegietan kodifikatzen dutena. Euskararen normalizazioari buruzko zenbait mintzagai ere etorri zaizkit burura tropelean. Izan ere, euskararen normalizazioari lagunduko badiogu, hizkuntza normalizatzea ‘normal bihurtzea’ adieran ulertuta (eta ez ‘norma batera eramatea’ adieran), funtsezkoa da jomugan dugun «normaltasuna» zertan datzan jakitea. Eta gertatutakoak erakusten diguna da «hizkuntza normalek», zehaztasunez eta eraginkortasunez komunikatzeko ez ezik, nahita lausoak eta anbiguoak izateko ere balio dutela. Areago, komunikazio-ekintzen eraginkortasuna komunikazioaren xedea erdiesteko gaitasuna dela ulertuz gero, anbiguotasunez eta ase ezinezko aldagaiez betetako esaldiak ezin eraginkorragoak dira ahal den eta informazio gutxien ematea denean komunikazio-ekintzaren helburua.

Baina heldu diezaiogun berriro alde hitzari, post honen gaia izan behar zuenera salto egiteko, zehazkiago, alde izenaren konparazioen alorreko erabileretara joateko. Zer erabilerari buruz ari naizen erraz uler dadin, Euskaltzaindiaren Hiztegitik ateratako adibide batzuk emango ditut:

Alde handia dago batetik bestera.
Berrehun pezetako aldea dute salneurrian.
Lehen ziabogan bost segundoren aldea atera zion Arkotek Zierbenari.

Inolako aitzakiarik ez adibide horien aurrean, baina zalantza handiak sortzen dizkidate alde izena pluralean (edo mugagabean) daramaten beste erabilera batzuek. Adibidez, gogoratu oso antzekoak diren bi irudi erakusten dituzten denbora-pasak, diferentziak aurkitzeko gonbitea egiten digutenak. Honelako instrukzioak dakartzate batzuetan:

Aurkitu zazpi aldeak.

Nik neuk saihestu egiten ditut horrelako erabilerak, eta zazpi diferentziak edo zazpi desberdintasunak erabiliko nuke horrelako testuinguruan. Baina zer egin ikasle baten testuan horrelako erabilera aurkituz gero? Zuzendu? Iruzkinen bat egin? Dagoen-dagoenean utzi? Izan ere, Interneteko bilatzailean «aldeak aurkitu» jarrita agertu zaidan lehen emaitza Elhuyar aldizkariko artikulu bat izan da, nire ikasleren baten testua izan balitz iruzkinez beteta itzuliko niokeena, agian erabat okerrak liratekeen iruzkinez beteta, bide batez. Hona hemen artikuluaren hasiera:

Giza garunaren garapenean aldeak aurkitu dituzte

Batzuetan eta besteetan ez dira gene berdinak espresatzen aldi berean.

Giza enbrioiaren garuna garatzean, ar edo eme izan geneen espresio-patroia aldatzen ote den ikertu du Erresuma Batuko ikertzaile-talde batek, eta aldeak detektatu dituzte: emaitzen arabera, % 7 ingurukoa da desberdintasuna.

Alde batera utzita «geneen espresio-patroia», blog honetarako idatzi nuen lehen artikuluan sobera eztabaidatu nuena, eta «gene berdinak», eztabaida sutsuren bat pizteko arriskua saihestearren, esan gabe doa alde izenaren konparazioen alorreko adiera, zati batean behintzat, gainezartzen dela desberdintasun, ezberdintasun, diferentzia eta desberdintza izenen esanahiekin, eta ohartu bezain laster, gaia alde batera uzteko tentazioa izan dut. Zenbat post, txosten eta iruzkin eman dituzten blog honetan bertan alor horretako izenek eta adjektiboek! Gogoratu, besteak beste, Maite Imazen Desberdintasunak eta diferentziak, Bego Montorioren Bereizkeria eta Xabier Aristegietaren KalkoManiak (eta II): ‘desberdintasun’ kontzeptuaren euskarazko desagerrarazpena. Baina oraingoan ez dut gaia tratatuko ez itzulpengintzaren, ez kalkoen, ez eta terminologiaren ikuspuntutik ere, baizik eta semantika lexikoaren eta sintaxiaren elkargunetik.

Nire iritziz, izen horien semantika lexikoan funtsezko bi ezaugarri sartzen dira jokoan: abstraktutasuna eta zenbakarritasuna. Abstraktutasunaren muturrean, berdintasun ez(a) dago. Desberdintasun / ezberdintasun izenek ere kontzeptu abstraktuak adierazten dituzte berdintasun izenaren antonimo modura jokatzen dutenean, baina beherago daude, nire intuizioaren arabera, abstraktutasun-eskalan. Izan ere, bigarrenak, lehenengoa ez bezala, pluralean joan daitezke eta, horrela, erreferentzia egin batera hainbat motatako desberdintasunei:

(1)

a) Berdintasun eza onartezina da herrialde aberatsetan.
b) Desberdintasuna onartezina da herrialde aberatsetan.

(2)

a) Mota guztietako gizarte-desberdintasunak areagotu dira azken lau urtean.
b) #Mota guztietako gizarte-berdintasun ezak areagotu dira azken lau urtean.

Diferentzia, desberdintasun eta ezberdintasun izenek izaki bi edo gehiago desberdintzat hartzera eramaten gaituzten ezaugarriak (ere) adieraz ditzakete. Adiera horietan [-abstraktu] eta [+zenbakarri] direla esan dezakegu, eta zenbatzaileak edota plurala onartzen dituzte. Nire intuizioaren arabera, alde ez da egokia adiera horretan, [-zenbakarria] baita:

(3)

a) Aurkitu bi irudien arteko 7 diferentzia(k).
b) Aurkitu bi irudien arteko 7 desberdintasun(ak).
c) #Aurkitu bi irudien arteko 7 alde(ak).

Azkenik, alde izen zenbakaitza da baina graduazioa onartzen duenez, eta graduazioa era kualitatiboan zein kuantitatiboan egin daitekeenez, nolakotasunezko adjektiboekin (4) edo neurri-sintagmekin (5) joan daiteke. Beste hitz batzuetan esanda, alde [-zenbakarria] eta [+/- neurgarria] dateke. Adiera horietan desberdintasun, ezberdintasun eta diferentzia izenak ere aurki ditzakegu:

(4)

a) Alde handia dago marka batetik bestera.
b) Desberdintasun handia dago marka batetik bestera.
c) Diferentzia handia dago marka batetik bestera.

(5)

a) Ehun euroko aldea dago marka batetik bestera.
b) Ehun euroko desberdintasuna dago marka batetik bestera.
c) Ehun euroko diferentzia dago marka batetik bestera.

Nire argudio-ildoari helduta, honela berridatziko nituzke goian aipatutako Elhuyar aldizkariko pasarteko konparazio-izenak:

Giza garunaren garapenean desberdintasunak (/diferentziak) aurkitu  dituzte

Batzuetan eta besteetan ez dira gene berdinak espresatzen aldi berean.

Giza enbrioiaren garuna garatzean, ar edo eme izan geneen espresio-patroia aldatzen ote den ikertu du Erresuma Batuko ikertzaile-talde batek, eta desberdintasunak (/diferentziak) detektatu dituzte: emaitzen arabera, % 7 ingurukoa da aldea.

Erabilerak erabilera, eta Euskaltzaindiaren Hiztegiak zehaztasun sarreran bigarren adiera modura xehetasun izenaren sinonimoarena jasotzen badu ere, ausartuko naiz esaten antzeko analisia egin daitekeela zehaztasun eta xehetasun izenak bereiztekotan. Zehaztasun [+abstraktua] eta [-zenbakarria] dateke eta, xehetasun, aldiz, [-abstraktua] eta [+zenbakarria].

(6)

a) Hamaika xehetasun eman ditu erakundearen kudeaketari buruz.
b) #Hamaika zehaztasun eman ditu erakundearen kudeaketari buruz.

(7)

a) Zehaztasuna funtsezkoa da dokumentu zientifikoetan.
b) # Xehetasuna funtsezkoa da dokumentu zientifikoetan.

Zubi-hizkuntzak

José Ignacio Hualde

Google translate tresna erabili baduzu inoiz, beharbada konturatu zara gauza bitxiak gertzatzen direla. Askotan itzulpena oso txarra da edo ez du zentzurik. Baina badago bitxiagorik. Egin dezagun ariketa bat. Sorburu-hizkuntza bezala euskara eta xede-hizkuntza bezala gaztelania aukeratuz, idatz ezazu honakoa: «denboraren euliei gezi bat gustatzen zaie». Zure bertsioa nik dudana bada, hauxe da Googlek emanen dizun itzulpena:

Zer gertatu da hemen? Txorakeria bat idatzi dugu eta Googlek gogoeta sakonago bat eman digu atzera itzulpenean! Normalean, kontrakoa gertatzen da, noski.

Hemen gertatu dena da, Googlek ez duela zuzenean euskaratik gaztelaniara itzuli: ingelesa erabili du zubi-hizkuntza bezala. Bidean kausitu duen ingelesezko esaldia anbiguoa denez (flies = ‘euliak’ eta ‘hegan egiten du’ eta like = ‘gustatu’ eta ‘bezala’ hitzekin homonimia baitugu), esanahirik normalena aukeratu du:

Denboraren euliei gezi bat gustatzen zaie > Time flies like an arrow > El tiempo vuela como una flecha.

Hau ez da euskara hizkuntza (erlatiboki) ttikia delako. Modu orokor batean itzulpen guztiak ingelesaren bidez egiten dira itzulpen-tresna honekin. Googlerentzat ingelesa «Jainkoaren hizkuntza» da: ingelesa ez bada zure sorburu-hizkuntza edo xede-hizkuntza, zubi-hizkuntza izanen duzu. Saia zaitez, adibidez, gaztelaniatik frantsesera beste edozein gauza itzultzen ingelesezko homonimoak erabiliz:

Google Translate algortimo multzo bat da, ez du pentsatzen; baina gai honi buruz pentsatzen hasteko balio digu. Itzultzailea haragi eta hezurrezkoa denean ere, jatorrizko testutik ez badu itzultzen, zubi-hizkuntzak itzulpenean izan dezakeen eragina ez da ttipia.

Itzulpena egitean, itzultzaileak aukerak egiten ditu beti eta aukera horiek nahitaez baldintzatuko dute itzulpenaren itzulpena. Hitzen esanahiak eta ñabardura semantikoak ere aldatzen dira hizkuntzaz hizkuntza, eta zubi-hizkuntzarenek izanen dute isla itzulpen bigarrenkarian halabeharrez. Honetaz egin nahiko nuke hausnarketa oraingo honetan.

Itzulpengintza-arazoak aztertzeko, askotan Biblia dugu adibide-iturririk oparoena, hainbeste aldiz eta hainbeste hizkuntzatara itzuli baita. Gaurkoan ere, zubi-hizkuntzei buruz gogoeta egiteko Bibliaren itzulpena ekarri nahi dut hizpide.

Umberto Eco zenak Bibliako Qohelet edo Ecclesiastes deituriko liburuaren hasierako bost lerroak aukeratu zituen testu zahar bat itzultzeko estrategia desberdinak erakusteko.[1] Hemen ere Ecok aukeratutako pasartea miatuko dugu, baina gehiegi ez luzatzeko, bigarren lerroa bakarrik aztertuz. Ariketa honetarako, Interneten aurkitu ditudan euskarazko hiru itzulpenak erkatu nahi ditut: Duvoisin kapitainarena, Jose Antonio Uriartek egin zuena, eta Elizen Arteko Biblia deitzen dena. Duvoisinek eta Uriartek Vulgata erabili zuten zubi bezala. Elizen Arteko Biblia, aldiz, antza denez, jatorrizko hizkuntzetatik zuzenean egindako euskal itzulpena da.

Vulgataren latina zubi-hizkuntza bezala erabili izanak zein neurritan baldintzatu du euskal itzulpena Duvoisinen eta Uriarteren bertsioetan? Kontuan har, kasu honetan printzipioz honek ez lukeela hain arazo larria izan behar, Vulgataren itzultzaile nagusia zen Hieronymus edo San Jeronimok esaten baitigu saiatu zela Jainkoaren hitza gertutik latineratzen, hitz ordena eta abar errespetatuz.

Euskarazko itzulpenak erkatu baino lehen, hona hebreerazkoa (diakritikorik gabe, arrazoi tipografikoengatik) eta San Jeronimoren itzulpena, hitzez-hitzeko euskarazko glosekin:

Hebreera	Transliterazioa	Vulgata	Euskarazko glosak
הבל	habel	vanitas	huskeria (lurrun, arnasa)
הבלים	habalim	vanitatum	huskerien
אמר	amar	dixit	esan zuen; dio
קהלת	qohelet	Ecclesiastes	Kohelet-ek
הבל	habel	vanitas	huskeria
הבלים	habalim	vanitatum	huskerien
הכל	hakkol	omnia	guztia
הבל	habel	vanitas	huskeria

Jatorrizkoa eta latinezko itzulpena konparatzen baditugu, garbi dago San Jeronimok esan bezala egin zuela (ahapaldi honetan, behintzat), latinaren joskera jatorrizkoari moldatuz. Hebreeraren superlatiboa, habel ha-balim, hitzez-hitz itzultzen du: vanitas vanitatum (egitura sintaktiko hau agertzen den beste leku guztietan egin zuen bezala: shir ha-sh:irim > canticum canticorum ‘kantuen kanta, kanturik onena’, etab.). Era berean, esaldi kopulatiboen joskera semitikoari gertutik jarraituz, omnia vanitas idatzen du, est ‘da’ aditza jarri gabe.

Bestalde, Qohelet izena itzuli zuen, ecclesia hitzetik eratutako Ecclesiastes izenaren bidez. Umberto Ecok esplikatzen duenez, Qohelet izen propioa izan daitekeen arren, qahal ‘batzar’ hitzarekin du lotura etimologiko garbia. Beraz, ‘batzarrean hitz egiten duena’ edo ‘batzarreko lehendakaria, batzarburua’ bezala uler daiteke. ‘Batzar’ zen, noski, ecclesia hitzaren jatorrizko esanahia grezieraz.

Ikus ditzagun orain hiru euskarazko itzulpenak. Esan bezala, Duvoisinek eta Uriartek Vulgata izan zuten zubi-testu. Elizen Arteko Biblia, aldiz, hebreeratik zuzenean euskaratua omen da:

Duvoisin: Hutsalkeriaren hutsalkeria, dio Eklesiastesak: hutsalkeriaren hutsalkeria, eta oro hutsalkeria.

J. A. Uriarte: Urgulleria txit andia, esan zuen Eklesiastesek, urgulleria txit andia, eta guzia da urgulleria.

Elizen Arteko Biblia: Huskeria hutsa —dio Koheletek—, huskeria hutsa, dena huskeria da.

Ikusten dugunez, Duvoisinek oso estuki itzultzen du Vulgatatik pasarte honetan, testu honen sintaxia —eta, beraz, jatorrizko hebreerazko testuarena— errespetatuz neurri handi batean. Modu honetan, vanitas vanitatum itzultzerakoan Duvoisinek Vulgataren superlatibo semitikoa gorde du, nahiz eta singularrean: hutsalkeriaren hutsalkeria. Beste bi euskaratzaileek, aldiz, ad sensum itzuli dute egitura hau.

Uriartek vanitas hitzari gaztelaniaz (vanidad) eta beste hizkuntza moderno batzuetan (vanité, vanity) hitz honek garatu duen esanahia eman dio, eta jatorrizko esanahitik (‘lurruna, arnasa, huskeria’) asko aldendu da (konpara ezazu baita ere «nada de nadas, dixo Coheled», Escorial 3 in http://www.bibliamedieval.es). Ohartzen bagara, Uriartek egin duena eta goian ikusi dugun Google Translateko adibidea ez dira hain desberdinak. Zubi-hizkuntza bat erabili duelako, jatorrizko testuaren esanahitik asko desbideratu da.

Bertsoaren bukaeran ere, Duvoisin hurbiletik lotzen zaio Vulgataren testuari eta oro hutsalkeria itzultzen du, aditz kopulatiborik gabe. Beste bi itzultzaileek, aldiz, da aditza jarri dute esaldia osatzeko.

Esan daiteke, beraz, Duvoisinena dela lerro honen itzulpenik zintzoena edo literalena. Baina, hemen dago koska, Duvoisin Vulgataren latinezko testuarekin da zintzoa, ez (ezagutzen ez zuen) jatorrizko hebreerazkoarekin. Beraz, Vulgatatik itzuli duten beste askok bezala, Eklesiastesa izena erabiltzen du jatorrizko Kohelet erabili ordez. Hemen ikusten dugu zubi-testuaren pisua. Nire ustez, izen hau itzultzeko aukera zuzenak bi dira: edo hebreerazko izena bere horretan uztea, aldatu gabe, ortografian ez bada, Elizen Arteko Biblian egiten den bezala (Qohelet > Kohelet), edo xede-hizkuntzan (euskaraz, gure kasuan) antzeko esanahia duen beste hitz baten bidez itzultzea. Itzulpen batzuetan ‘Predikaria’ (ing. Preacher, fr. Prédicateur, al. Predigter, sued. Predikaren, gazt. Predicador), ‘Maisua’ (ing. Teacher) edo ‘jakituna’ (port. o sábio) erabili da (ikus hemen).

Izenak itzultzea gehienetan ez da oso egokia. Adibidez Casanova izenak ‘etxe berri’ esan nahi badu ere, ziur asko gehienetan ez genuke Etxeberri bezala itzuliko. Dena den, kasu honetan ez dago guztiz garbi qohelet izen proprioa den edo zer den. San Jeronimok itzuli zuen eta pentsatu behar dugu erabili zuen itzulpena esanguratsua zela orduko kristauentzat, ziur asko ecclesia-ren jatorrizko esanahia bizirik baitzegoen grezieraz eta latinez. Umberto Ecok esaten duen bezala, Qohelet = Ecclesiastes ez da itzulpen txarra, itzulpena egin zen testuinguruan.

Bibliarena kasu berezia da, inork ez baitu inolaz ere Jainkoaren mezua aldatu nahi. Baina kasu berezi honetan ere zubi-hizkuntzaren eragina ikusten dugu. Ezin da saihestu. San Jeronimo oso latineratze literala egiten saiatu zen arren, testua latinez jartzerakoan egin zituen aukerek eragina izan dute ezinbestean bere itzulpena zubitzat hartu duten itzulpen berriagoetan. Pentsatzekoa da literatur lanetan zubi-hizkuntzaren eragina askoz handiagoa izanen dela normalean.

Itzulpengintzaren teorialari batzuek idatzi dute itzulpena, berez, ezinezkoa dela, itzultzailearen lana, zeregina eta betebeharra jatorrizko testua xede-hizkuntzara ekartzea bada, batere xehetasun semantikorik galdu gabe. Zubi-hizkuntza bat erabiltzen badugu, are gehiago urrunduko gara jatorrizko testutik, halabeharrez.

Hala eta guztiz, batzuetan zubi-hizkuntza bat erabiltzeak ezusteko onurak dakartza. Hona adibide bat. Soinujolearen semea nobelaren «Pirpo eta Txanberlain, hiltzaileak» izenburuko kapituluan, Atxagak behin eta berriz «kortsikarren patentea» errepikatzen du, zenbait irakurleren harridurarako (ikus hemen, adibidez). Atxaga ez bide zen konturatu gaztelaniazko esapidean patentea dutenak kortsarioak direla eta ez kortsikarrak (Quandoque bonus…). Euskaratik zuzenean beste hizkuntza batera itzultzerakoan Atxagaren «kortsikarren patente» hau tranpa ederra izan daiteke (What’s a “Corsican’s patent”?). Margaret Jull Costa ingeleseratzailea, hala ere, ez zen amildegi horretatik erori, gaztelaniazko bertsiotik itzuli zuenez gero.

Galde daiteke, dena den, kasu honetan zein den benetako sorburu hizkuntza. Eleberria jatorriz euskaraz badago ere, Atxagaren «kortsikarraren patentea galdu diagu» horrek ez du sinesgarritasunik. Ziur asko egileari bururatu zitzaiona beste hau zen: «patente de corsoa galdu diagu»; baina, kode-aldaketa saihesteko, itzulpen arina egin zuen paperean ipintzerakoan. Costak ondo itzuli zuen gaztelaniatik ingeles ederrean; hau da frantsesez: «We’ve lost our carte blanche»; ingelesez frantsesez adierazten baita kontzeptu hau.

________________

[1] Eco, Umberto. 2001. Experiences in translation (Alastair McEwen-en itzulpena). Toronto: University of Toronto Press.

Kontuz! txakurra

Martin Rezola Clemente

«Errare humanum est», esan zuen filosofoak. Eta guk erantsi, apaltasunez: «Itzultzaileen artean ere bai».

Gurean ere txakurrak oinutsik dabiltzala erakusteko, errakuntza edo hutsen adibide-sorta labur bat prestatu dut. Ez inor atzamarrez seinalatzeko edo barregarri uzteko, ezpada denbora-pasa entretenigarri bat eskaintzeko. Azken batean, denoi gertatzen zaigun zerbait da: letra bat erori, alboko tekla sakatu, «en relación con» jartzen duen tokian «en felación con» irakurri…, edozer aldrebeskeria gutxien espero duzun lekuan.

Inor mindu ez dadin, etxeko errakuntzetatik hasiko naiz. Aspalditik entzuna nuen erlezaintza arautzen duen dekretuarena, baina sinesgogor samar nenbilen, hiri-kondaira apokrifo horietako bat zelakoan. Eta hortxe dago:

(Erne, gero, eztia erosten duzunean. Begiratu ondo etiketak zer dioen: mila-lorea, izpilikua, akazia edo… fox-terrier.)

Gure Agintaritzaren Aldizkaritik atera gabe, eta txakur-eztiaren zaporea kendu ezinik bazaude, Euskal Okelari buruzko 2013ko martxoaren 20ko Agindua irakurtzea duzu onena.

Euskadin, esnetarako haragikia ekoizteko sustraituen dagoen sistema bailaren eta mendialdeen arteko trantsumantzian oinarrituta dago. Garrantzi handiko ekoizpen-sistema tradizional bat da, zeren eta, alde batetik, bazka-baliabide naturalen aprobetxamendua ahalbidetzen baitu, eta bestetik, ingurune naturalaren paisaia- eta ingurumen-balioa baldintzatzen baitu.

(El sistema de producción de vacuno de carne con mas arraigo en el País Vasco se basa en la transtermitancia entre el valle y la montaña. Es un sistema de producción tradicional de gran importancia ya que por una parte permite el aprovechamiento de los recursos forrajeros naturales y por otra, condiciona el valor paisajístico y ambiental del medio natural.)

(Horixe bai, esne txarra…)

Bestelako hiztripuak ere badira; letra baten galerak sorturiko huts mozorrotuak, zarata handirik egin gabe, disimuluan pasatzen direnak:

El Plan «Heziberri 2020», aprobado por el Departamento de Educación, Política Lingüística y Cultura del Gobierno Vasco, responde a la idea de conjugar las líneas estratégicas de innovación y desarrollo establecidas en el marco europeo para el año 2020 con respecto a la educación y la formación, con los retos educativos propios de nuestro contexto y entorno…

Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Hizkuntza Politika eta Kultura Sailak Heziberri 2020 plana onartu zuen, 2020rako Europako esparruak ezarritako berrikuntza eta garapenerako ildo estrategikoak elkartzeko asmoari erantzuteko, hezkuntza eta prestakuntzari errespetua eta gure testuinguru eta ingurunearen berezko hezkuntza-erronkak kontuan hartuta.

Gaztelaniaz ere bada klasiko ospetsu bat, zoologiaren munduarekin zerikusia duena, eta ezin egokiago datorrena hizkuntza horretan erabiltzen den gazapo izendapenarekin:

LEHENDAKARIORDEAK: Muchas gracias, señora conejera. Y para las aclaraciones que entienda oportunas, tiene la palabra la señora Urkiola. 

(Eusko Legebiltzarreko batzorde baten bilkuraren hitzez hitzezko transkripziotik)

Untxigintza hori maskulinoan ere badago, noski:

Eta pentsatzen jarri naiz, gaztelaniaz conejero-ak badaude, zer egon daitekeen euskaraz horren parekorik. Saiburuak, agian? Bai ba, egon badaude, Legebiltzarreko agirietan eta EHAAkoetan (ez dute esaten, bada, ikaragarri handitu dela sarraskijale lepasoilaren populazioa…?).

Administrazioa utzita, literaturaren eremu zabalean ere hainbat dira esanahien arteko igurtziak, ezbide harrigarriak. Gure bi idazle ospetsuenetako oraintsuko lanen bi pasartek honela diote:

Zaldiek ez dute negar egiten. Zesarren heriotzako orduan malkoak isuri zitzaten, mostaza-aleak artu zizkieten sudur-zulotik.

Erioak erreka berera zihoazen denak.

Eta errioak eta herioak nahasian, Jorge Manriquek bere aitaren omenez idatzitako eresi-kopla haiek etorri zaizkigu guri gogora: «Nuestras vidas son los ríos…» (Nemesio Etxanizek euskarara ekarri zituenak: «Eriotz-itxas-azpira/doazen ibaiak dira/gure biziak.»)

Nire begikoena? Zientziari buruzko lan polit bateko hiztripu hau, txit poetikoa atzematen dudana:

Hor dago, adibidez, arrastien eta ugaztunen arteko transizioa ere…

Esan bezala, gaztelaniaz ere ez dira falta izaten horrelakoak, eta izen handiko lanetan, gainera. Bat, benetan bitxia, Stephen Jay Gould zientzia dibulgatzaile emankor eta bikainaren Wonderful life famatuaren gaztelaniazko itzulpenean aurkitu berri dut, oraindik orain (Editorial Crítica, Barcelona).

Eboluzioari buruzko liburu honen planteamendua oso interesgarria da. Puzzle bat, piezak zatika, emozioa ere zatika, Aghata Christieren hilketetan bezala. Zerbait garrantzitsua aurresentitzen da… «Estoy a punto de describir el momento clave de este drama…», dio une batean egileak. Eta, bat-batean, liburuko esaldi-gakoa…:

Opabinia uno era un artrópodo.

Alferrik bilatuko dituzu «Opabinia dos» eta «Opabinia tres». Ez dago horrelakorik. «Opabinia no era un artrópodo» behar zuen. “U” alu bat sartu da isilka, eta zentzuz aldatu esaldia, eta horrek hankaz gora jarri du ordurarteko arrazoibide guztia (Opabinia artropodo bat ez bazen, bizidunen taxonomia berrikusi beharra zegoen eta abar…).

Ez hori bakarrik. «Drama» hori duela 505 milioi urte gertatu zen, Kanbriar Ertaina deritzon garaian. Eta «Cámbrico Medio» esapidea makina bat aldiz agertzen da orriotan. Behin izan ezik; momentu zirraragarri horietako batean, hain zuzen ere:

Si nunca se hubieran encontrado los componentes de cuerpo blando, Burguess Shale sería una fauna del Cantábrico Medio en absoluto interesante de unos treinta y tres géneros.

Harrapazank hori!

Donostiako euskara-ikaslearen ikasliburua. Donostia 2016? Ez, Donostia 1728

Gidor Bilbao

Donostia, 1728. Jean François Lhuillier, sortzez frantziarra, Donostiara iritsi da. Donebikendi Martiriaren parrokiatik gertu jarri da bizitzen, fraide dominikoen San Telmo komentutik hurbil. Merkataria da, eta badaki bezeroak limurtzen eta erakartzen. Badaki sorterriko frantsesaz eta ikasitako gaztelaniaz gain euskara ere behar duela donostiarren artean bide berriak zabaltzeko. Euskara ikastea erabaki du. Bezeroekin eta auzokideekin asko ikasten ari da; eskola-ordu batzuk ere izaten ditu astero, baina libururen bat beharko lukeela pentsatu du.

Gogoan du gaztelania ikasten ibili zenekoa, eta orduan erabilitako liburuen antzeko bat nahi luke: bere beharretara moldaturiko hitz-zerrendak (agurrak, zenbakiak, dendako kontuak…), aditz-zerrenda ahalik eta osoenak, irakurgai batzuk, elkarrizketa-eredu batzuk bere eguneroko bizitzarako… Euskaraz ez dutela halakorik ezagutzen esan diote.

Juan Francisco (izena ere aldatu du, donostiarrentzat gertuago agertzeko, 1758an hil arte biziko baita Donostian, sorterrira itzuli gabe) ez da etsitzen dutenetakoa. Joseph Domingo Lubieta 23 urteko gaztea ezagutu du auzoan; Donebikendi Martiriaren parrokiakoa da, bera bezala, eta mutil argia da. Donostian jaioa da; aita (Miguel Lubieta) donostiarra du, eta ama, Josepha Sagues, sortzez Goiazkoa. Ondo idazten eta irakurtzen du gaztelaniaz, eta Manuel Vicente Etxeberri San Telmoko prioraren bidez badu Manuel Larramendiren lanen eta asmoen berri. Orain arte ez du euskaraz idatzi, baina prest dago soldata on baten truke auzokide frantziar iritsi berriarentzat euskara-irakasbidea prestatzeko.

Lubieta gazteak ez du formazio teoriko sakonik, baina trebea da irakurtzen duena hizkuntza batetik bestera aldatzen. Juan Franciscok berak eraman dizkio gaztelania ikastean edo adiskide ingeles bati frantsesarekin laguntzean erabilitako hainbat liburu, eta Lubietak, batetik hau bestetik hura euskaratuaz, 445 orrialde bete ditu frantziarrarentzat:

1-46. orr.: Esamoldeak eta esapideak, elebitan, gaztelaniaz eta euskaraz.
47-48. orr.: Morroia eta nagusiaren arteko etxe-giroko elkarrizketa laburra, elebitan, gaztelaniaz eta euskaraz.
49-220. orr.: Euskarazko aditz-jokoa, gaztelaniazko ordainekin.
221-250. orr.: “Relación de relaciones públicas”, bertsotan idatzitako kontakizuna, elebitan, gaztelaniaz eta euskaraz.
250-303. orr.: Hainbat alorretako hiztegiak: urteko hil-izenak, urtaroak, asteko egunen izenak, orduak, administrazioko eta ejerzituko karguen izenak, musika-tresnak, Elizako karguak, etxea, janariak, ogibideak, materialak, armak, koloreak.
303-378. orr.: Lehenbizi esaldiak, eta gero, mailakaturik, elkarrizketak, hasieran laburrak eta gero luzeagoak.
379-399. orr.: Kristau-ikasbidea, galde-erantzunetan, euskaraz eta gaztelaniaz.
399-437. orr.: Esamoldeak eta esapideak, elebitan, gaztelaniaz eta euskaraz, egoera jakin batzuetarako egokituak: ugazabandrearen etxean, elizan, etxean, hurbilean, laguna ikustean…
437-439. orr.: Euskara ikasteari buruzko elkarrizketa laburra, elebitan, gaztelaniaz eta euskaraz.
441-445. orr.: Zenbakiak.

Juan Franciscok pozik hartu du auzokide gaztearen lana, eta bere izena paratu du eskuratu berri duen koadernoan:

Sirve este librillo para don Juan Francisco de Lullier, comerciante en esta ciudad de San Sebastián, para su enseñanza en la lengua bazcongada. Hecha por Joseph Domingo de Lubieta, vezino de esta dicha ciudad, fecha en ella a 6 de octubre de 1728.

Ausaz zabaldu du orrialde bat, eta bere egunerokotasuneko egoera bat gogorarazten dion elkarrizketa bat aurkitu du, gaztelaniaz eta euskaraz.

Ezkerreko zutabean gaztelaniaz irakurri du:

— ¿Abla v.m. bazquence?
— Lo ablo un poco.
— ¿A mucho tiempo que v.m. aprende?
— He aprendido en dos mezes. /No hago sino empezar. No se aun nada. /Esta lengua es dificultosa.
— Los principios siempre son así. ¿Tiene v.m. buen maestro?
— Sí, señor.
— ¿Cómo se llama?
— Se llama don Fulano. Este lenguaje es mui hermoso. En muchas partes se habla. Es una lengua mui elegante, y es al presente la lengua universal. Pero nunca la aprenderé por la falta de la pronunciación. Estoy desanimado.
— ¿Cuántas lesiones toma v.m. a la semana?
— No tomo sino tres en cada día.
— ¿Quánto da v.m. por mes?
— Doy dos escudos.
— ¿Qué libros lee v.m.?
— El Arte de Fr. Manuel Vizente de Echeverria y de Larramendi. Libros nuevos.
— ¿Aprende v.m. los bervos?
— Sí, señor. Sé ya gran parte de ellos.
— ¿Lee v.m. bien?
— Empiezo un poco.
— ¿Quánto tiempo ha hecho v.m. en la ciudad?
— Dos mezes.
— ¿Que hedad tiene v.m.?
— Tengo quince años.
— ¿Cómo se llama a v.m.?
— Me llamo Fulano.
— Pues Fulano animarse, aprenderá v.m. bien.
— V.m. me anima mucho.
— No se logra nada sin travajo, estoy persuadido de esta verdad. Pues con esto quédese con Dios.
— Beso la mano a v.m.

Eskuineko zutabean, Lubieta gazteak euskaraturikoa:

— Iz eguiten du eusqueras?
— Yz eguiten det pisca vat.
— Dembora azco da icazten duela?
— Ycaci det illavete bian. /Eztet eguiten acicea baicic. Estaquit au batere. /Lenguaxea da dificultosoa.
— Principioac onela dira beti. Du maestro ona?
— Bay, jauna.
— Nola deriza?
— Deriza don Fulano? Lenguaxea da chit ederra. Lecu azcotan iz eguiten da. Da lenguaxe chit elegantea, eta da presentean universala. Baña estet benere ycazico pronunciacioaren faltaz. Nago desanimatua.
— Sembat lesio arcen ditu aztean?
— Estituc yru baicen arcen egunera.
— Sembat ematen du yllean?
— Ematen dituc bi escutu.
— Ser libru lecen ditu?
— Arte Fr. Manuel Vizente Echeverrirena eta Larramendirena. Libru berriac.
— Ycazten ditu bervoac?
— Bay, jauna. Badaquit ya parte azco.
— Lecen du ondo?
— Acicenais pisca vat.
— Sembat dembora eguin du ciudadean?
— Yllabete bi.
— Ser edade du?
— Ditut amavost urte.
— Nola deriza?
— Derizat Fulano.
— Bada, Fulano animatu, ycacico du ondo.
— Berorrec animacenau azco.
— Esta ezer logracen travaxu baga, nago persuadituric eguia onezaz. Bada, onequin gueldi veri Jaincoarequin.
— Escuetan mun eguiten diot.

Juan Francisco Lullierrek pentsatu du Joseph Domingo Lubieta gazteak aski ondo egin duela eskaturiko lana. Eta adiskide ingeles batek frantsesa ikasteko erabiltzen zuen liburu bateko elkarrizketa gogoratu du, ia hitzez hitz Lubietarenaren berdina:

— Parlez vous Francois?
— Ie parle un peu.
— Y a-t-il long-temps que vous apprenez?
— I’ay appris un mois, deux mois, trois mois, etc.
— Fort peu de temps. Ie ne fais que commencer. Ie ne sçay encore rien. La langue Françoise est fort difficile.
— Les commencemens sont toûjours difficiles. Avez vous un Maître de Langues?
— Ouy, j’en ay un.
— Comment s’appelle-t-il?
— Il s’appelle Monsieur ____.
— Vous prononcez bien.
— La langue Françoise est belle. Tout le Monde parle François. Toutes les personnes de ualité parlent François. C’est une langue fort usitée. C’est à present la langue universelle.  On parle François en toutes les Cours de l’Europe.
— Je n’apprendray jamais. Ie ne prononce pas bien. Ie suis découragé.
— Combien de fois la sémaine apprenez vous?
— Ie n’apprend que trois fois la semaine. I’apprens tous les jours.
— Combien donnez vous par mois?
— Ie donne ____.
— Quel livre lisez vous?
— La Grammaire de Mauger, et les Letres Françoises traduites en Anglois.
— Apprenez vous les Verbes?
— Oüy, j’en sçay dêja une grande partie.
— Lisez vous bien?
— Ie commence un peu.
— Entendez vous ce que vous lisez?
— I’en entens quelque chose. I’entens mieux que je ne parle.
— Quels jours apprenez vous?
— Le Lundy, le Mécredy et le Vendredy. Quelques fois le Mardy, le Iedy, et le Samedy.
— A quelle heure?
— A sept heures du matin.
— C’est une bonne heure.
— C’est la meilleure heure.
— Combien de temps avez vous êté en ville?
— Ie n’y ay esté que deux mois.
— Vous parlerez bien François.
— Quel âge avez vous?
— I’ay quinze ans.
— Comment vous appelez vous?
— Ie m’appelle ____.
— Prenenz courage, vous apprenez bien.
— Vous êtes fort obligeant. Vous m’encouragez.
— On n’a rien sans peine. Si vous prenez de la peine vous apprendrez le François. Ie suis bien convaincu de cete verité.
— Bon soir Monsieur. Ie vous souhaite aussi le bon soir.
— Ie vous baise les mains.

445 orrialde horietan, Lubietak hainbat gauza euskaratu ditu. Juan Franciscok badu zer irakurri, badu zer ikasi.

Politika transbertsala

Maite Imaz Leunda

Orain dela gutxi egin diguten kontsulta baterako proposatu dugun erantzuna da politika transbertsala.

Administrazio-unitate batek berari dagokion jarduera-eremu jakinetik haratago jardunez, beste hainbat eremurengan eragina duten politikak garatzerakoan esaten da politika transbertsala egiten ari dela. Ez da zeharkako (zuzena edo aurrez aurrekoa ez den norabidean, edo zeharbidez egiten den) politika, arloartekoa baizik, Xabier Aristegietak foro honetan bertan adierazi zuenez.

Generoaren gaia dela eta, transversalidad de genero edo transversalització de gènere, katalanez, Cercaterm Kataluniako banku terminologikoaren sarrera honetan ikus daitekeenez, erabiltzen dira ingelesaren gender mainstreaming terminoaren ordain gisa. Gizonen eta emakumeen berdintasuna arlo guztiei dagokien zerbait denez, berdintasunaren aldeko politika arlo guztietan aplikatu beharreko zerbait dela adierazten da transbertsalitatea erabitzen denean.

Hauteskunde-kanpainan zehar partidu batzuk transbertsalak direla edo politika transbertsalak defenditzen dituztela ere entzungo dugu, ezkerraren eta eskuinaren bereizketa tradizionala alde batera utzi, eta bateko zein besteko joerak biltzen dituztela adierazi nahian edo.

Cabe resaltar que la noción de transversal también se emplea en el ámbito de la política. El transversalismo constituye una corriente que propone trascender la división entre derecha e izquierda, apostando por una nueva ideología que busca no vincularse con las ideas políticas preconcebidas.

Un movimiento político transversal, por lo tanto, incorpora tendencias de derecha y de izquierda en su propia plataforma ya que dice defender aquello que es más beneficioso para la sociedad en su totalidad, sin importar el origen ideológico de las propuestas.

http://definicion.de/transversal/#ixzz4B4RLgY2z

Gure ustez alderdi politiko horiek ez dira zeharkakoak, ez arloartekoak ere, transbertsalak baizik.

Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuak ez du transbertsal jasotzen; Elhuyar hiztegiak bai, ekonomia-  eta politika-arloan, zeharkakoren sinonimo gisa, baina, zeharkako anbiguoa gertatzen da, polisemikoa da eta adiera posible bat baino dituenean, ulertzeko arazoak eragin ditzake. Zeharkako politika erabiltzen badugu, zer ari gara esaten?

Biba zuek!

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Itzultzaileen jarduna ikusezina dela entzuten da maiz. Geuk ere esaten dugu askotan gure lana ez dela behar bertze aintzatesten. Badira, halere, jendartean gureak baino esku eta jardun ikusezinagoak dituzten lankideak, itzulpen prozesuan giltzarri izanagatik ere produktuaren etiketan hagitz bakanetan agertzen zaizkigunak, beren begien zetabea funtsezkoa zaigun arren lanaren kalitatea goititze aldera, gaizki ulertutakoak onbideratzen dituztelako, korapilo ez-gramatikalak trebeki askatzen, pasarte mordoilotuak ukitu ttiki miragarri batez argiztatzen; esakune zimelei distirarazten dietelako, ezinezko egiturak deseraikitzen, huts egindako akats itsusgarriak samur arrantzatzen… Labur erranda: abilak direlako testuaren krak ñimiño oro aditzen.

Lantokian eta lantokitik kanpo izan ditudan zuzentzaileek elkarlanerako aldartez erakutsi dizkidate beti nire testuen ahulguneak, eta begirunez proposatu hobekizunak, testuaren mesedetan beti eta nagusikeriarik gabe. Lanetik kanpo, eskuzabaltasun hutsez eman didate laguntza, denok urri dugun aisialdiari puska ederrak lapurtuz adiskidearen itzulpena orraztearren, esker ona ordain bakar. Eta, hori guztia aski ez dela, haien orrazketa begirunetsuek apala izaten ere erakutsi didate, ulertu baitut haien zuzenkizunak ez direla nire hutsak eta akatsak nabarmenarazten dituzten mehatxuak, anitz ikasteko balio didaten aukerak baizik.

Maite ditut zuzentzaileak, lanekoak eta lanetik kanpokoak. Magia egiten dute sarri beren bolaluma gorria dantzatzean: hitz hau hara eraman, bertze sintagma hori hona, ordain honen ordez bertzea, aditza aurreratu, adjektiboa ezabatu eta testuingururako aproposagoa den sinonimoa txertatu, eta hortxe dago zuk orduak jira batera eta bira bertzera ibili arren ezin asmatu izan zenuen esaldi baliokide perfektua.

Gehiegikeria emanen du apika, baina benetan diot maite ditudala maite zuzentzaileak, eta iruditzen zaidala jasotzen ez duten aintzatespena zor diegula, nik behintzat ez nukeelako ezer argitara emanen lankide horien laguntzaren bermea izan ezean. Horregatik, bihoakie hemendik nire esker ona, ozen baina gordean, jakin baitakit umilak direla eta ez agertu zaleak: mila esker eta biba zuek!

Rita Joe eta poesia mikmaka

Aiora Jaka Irizar

Nire mintzoa galdu nuen

Nire mintzoa galdu nuen
Zuek kendu zenidaten mintzoa.
Neskatila bat nintzela
Shubenacadie eskolan.

Erauzi egin zenidaten:
Zuek bezala mintzatzen naiz
Zuek bezala pentsatzen dut
Zuek bezala sortzen dut
Nire hitzaren inguruko balada katramilatsua.

Bi eratan mintzo naiz
Bi erak ditut hitz egiten
Zuen era boteretsuagoa da.

Nire eskua emeki eskaini eta galdetzen dut,
Utzidazue nire mintzoa aurkitzen
Neure buruaz mintzo nakizuen.

Poema labur bezain argia, zuzen bezain gogorra, Ipar Amerikako hainbat eta hainbat herri eta hizkuntzaren patu tristearen isla. Egilea, Rita Joe (1932-2007), mikmaka[1] zen, Kanada ekialdeko Whycocomogh herrian jaioa, Eskozia Berria probintzian.

Mikmak hizkuntza, aurreko nire artikuluetan aipatu izan dudan cria bezala, hizkuntza algonkina da; 11.000 hiztun inguru ditu gaur egun, eta Kanada ekialdeko probintzietan hitz egiten da. Orain dela bospasei mende, euskal arrantzaleak lurralde hauetara balea bila etorri zirenean, hizkera berezi bat asmatu zuten mikmakekin komunikatzeko: algonkin-euskara pidgina. Mikmakek mende luzez eutsi zioten beren hizkuntzari, baina europarrak haien lurraldeak konkistatzen eta menperatzen joan ahala, mikmak hizkuntza bere lurraldea eta hiztunak galtzen joan zen, batez ere XX. mendeko barnetegi edo «eskola erresidentzialen» eraginez. Kanadako gobernuak finantzatutako eta eliza kristauek kudeatutako eskola haien helburua argia bezain krudela zen: haur amerindiarrak beren familia eta kulturetatik erauzi eta Kanadako kultura anglosaxoira asimilatzea. Xede hori lortzeko moduak, berriz, ezin ankerragoak: beren hizkuntza erabiltzeko debekuak, gehiegikeria fisiko eta sexualak, zigorrak… Mendebetean, 150.000 ume inguru pasa ziren eskola erresidentzialetatik, eta horietatik 6.000 inguruk galdu zuen bizia barnetegi haietan.

Kanadako azken eskola erresidentziala 1996an itxi zen; gaur egun bizirik dauden amerindiar asko eta asko eskola haietatik paseak dira, beraz. Rita Joe mikmakak berak ere, esaterako, poema honetan aipatzen duen Shubenacadie eskola erresidentzialean ikasi zuen. Eskola hartan ikasi zuen ingelesez idazten, eta eskola hartan “ahaztu” zuen mikmakez hitz egiten, gaur egungo idazle amerindiar gehientsuenek bezala.

Horixe da, beraz, literatura amerindiarren paradoxa tristea: apenas dagoen hizkuntza amerindiarretan idazten duen idazlerik. Idazten dakiten amerindiarrak ingelesez eskolatuak izan dira, eta ia ahaztua dute beren jatorrizko hizkuntza. Oraindik beren hizkuntza ondo mantentzen duten amerindiar gehienak, aldiz, ez dira eskolatuak izan, eta ez dakite (beren hizkuntzan) idazten eta irakurtzen. Ia ezinezkoa da, beraz, amerindiar hizkuntzetan idatzitako literatura aurkitzea. Zentzu horretan, aipagarria da Rita Joeren ahalegina: bere lehen liburuan —Poems of Rita Joe (1978)—, mikmak hizkuntzara itzulita argitaratu zituen poemetako batzuk. Adibide moduan, hementxe eskaintzen dizkizuet bi, mikmakez eta euskaraz[2]. Lehenengoak argi islatzen ditu ume amerindiarrek eskola erresidentzialetan bizi izandako beldur eta umilazioak:

Azkenik, Rita Joeren beste poema bat, ingelesa eta mikmaka nahasiz idatzirikoa. Euskarara itzuli ditut ingelesezko zatiak, eta gainerakoak mikmakez utzi. Honelakoa ote zen garai bateko algonkin-euskara pidgina?

Indiar mintzoa

Jiktek
Dena dago bare.
Isiltasuna da nagusi.
Tepknuset
ilargia
Hilabete bat.
Nemi’k
Ikusten dut.

Oso antzina.

Nmis
nire ahizpa.
maja’sit
badoa.
Nmis, nire ahizpa
Nutaq, entzuten dut
Wena, nor?
Nekm, hura, bera, haiek.

Oso antzina.

Api, gezi bat
Teken, zein?
Ji’nm nemi’k
Gizona ikusten dut.
Kwitn, kanoa bat
App kinu’tmui, irakats iezadazu berriro
Lnui’simk, indiar mintzoa.

Oso antzina.

__________

[1] Euskarazko ortografiaz idatzi dut «mikmak» hitza. Beste hizkuntzetan, forma bat baino gehiago erabiltzen dira: Mi’kmaq, Micmac, Mi’kmaw, L’nu…

[2] Tranpa egingo dut, Joseba Sarrionandiak «poesia primitiboa» itzultzean egin ohi zuen bezala: itzulpena egiteko erabilitako zubi-hizkuntza erakutsi beharrean, hizkuntza amerindiarrez idatzitako poemak erakutsi ohi zituen bere euskal itzulpenen ondoan, hizkuntza txikiei ikusgarritasuna emateko eta hizkuntza handien presentzia nonahikoa nolabait apaltzeko, ziurrenik. Rita Joeren poema hauen ingelesezko bertsioak ikusi nahi dituenak —kasu honetan, ingelesezko bertsioak originalak dira, ez zubi-testuak, mikmakezko bertsioak ingelesetik itzuliak izan direla baitirudi—, liburu honetara jo dezake: Armstrong, Jeannette C. & Grauer, Lally (arg.) (2001). Native Poetry in Canada – A Contemporary Anthology, Peterborough: Broadview Press.